Author name: Bhagya

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

प्रश्न 1.
उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’, अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत –

(क) विद्या राजसु पूज्यते।
(ख) वाग्भूषणं भूषणं न।
(ग) विद्याधनं सर्वधनेषु प्रधानम्।
(घ) विदेशगमने विद्या बन्धुजनः न भवति।
(ङ) विद्या सर्वत्र कीर्तिं तनोति।
उत्तरम्:
(क) विद्या राजसु पूज्यते। (आम्)
(ख) वाग्भूषणं भूषणं न। (न)
(ग) विद्याधनं सर्वधनेषु प्रधानम्। (आम्)
(घ) विदेशगमने विद्या बन्धुजनः न भवति। (न)
(ङ) विद्या सर्वत्र कीर्तिं तनोति। (आम्।)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां पदानां लिङ्गं, विभक्तिं वचनञ्च लिखत –
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् -1
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् -2

प्रश्न 3.
श्लोकांशान् योजयत –

(क)(ख)
(क) विद्या राजसु पूज्यते नहि धनम्हारा न चन्द्रोज्ज्वलाः
(ख) केयूराः न विभूषयन्ति पुरुषम्न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि
(ग) नचौरहार्य न च राजहार्यम्या संस्कृता धार्यते
(घ) मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्तेविद्या-विहीनः पशुः
(ङ) वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम्कान्तेव चाभिरमयत्यपनीय खेदम्

उत्तरम्:

(क)(ख)
(क) विद्या राजसु पूज्यते नहि धनम्विद्या-विहीनः पशुः
(ख) केयूराः न विभूषयन्ति पुरुषम्हारा न चन्द्रोज्ज्वला:
(ग) नचौरहार्य न च राजहार्यम्न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि
(घ) मातेव रक्षति पितेव हिते नियुङ्क्तेचाभिरमयत्यपनीय खेदम्
(ङ) वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम्या संस्कृता धार्यते

प्रश्न: 4.
एकपदेन प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
(क) कः पशुः?
(ख) का भोगकरी ?
(ग) के पुरुष न विभूषयन्ति ?
(घ) का एका पुरुषं समलङ्करोति ?
(ङ) कानिक्षीयन्ते ?
उत्तरम्:
(क) विद्याविहीन:।
(ख) विद्या।
(ग) केयूराः।
(घ) वाणी।
(छ) भूषणानि।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

प्रश्न 5.
रेखातिपदानि अधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) विद्याविहीनः नरः पशुः अस्ति।
(ख) विद्या राजसु पूज्यते।
(ग) चन्द्रोज्ज्वला: हाराः पुरुषं न अलङ्कुर्वन्ति।
(घ) पिता हिते नियुक्ते।
(ङ) विद्याधनं सर्वप्रधानं धनमस्ति।
(च) विद्या दिक्षु कीर्ति तनोति।
उत्तरम्:
(क) विद्याविहीनः कः पशुः अस्ति ?
(ख) का राजसु पूज्यते ?
(ग) चन्द्रोज्ज्वला: के पुरुषं न अलङ्कर्वन्ति ?
(घ) कः हिते नियुक्ते ?
(ङ) विद्याधनं कीदृशम् धनमस्ति ?
(च) विद्या कसु कीर्ति तनोति ?

प्रश्न 6.
पूर्णवाक्येन प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –
(क) गुरूणां गुरुः का अस्ति?
(ख) कीदृशी वाणी पुरुष समलङ्करोति ?
(ग) व्यये कृते किं वर्धते ?
(घ) विद्या कुत्र कीर्ति वितनोति ?
उत्तरम्:
(क) गुरूणां गुरु: विद्या अस्ति।
(ख) संस्कृता वाणी पुरुष समलङ्करोति।
(ग) व्यये कृते विद्याधनं वर्धते।
(घ) विद्या दिक्षु कीर्तिम् वितनोति।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पुल्लिङ्ग-स्त्रीलिङ्ग-नपुंसकलिङ्गपदानि चित्वा लिखत –
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् -3
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् -4

मूलपाठः

1. न चौरहार्यं न च राजहार्य
न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं
विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्॥1॥

शब्दार्था:-

पदानिहिन्दी-अर्धा:संस्कृत-पर्यायवाधिनः
चौरहार्यम्चोरों के द्वारा चुराने के योग्यचौरापहार्यम्
राजहार्यम्राजा के द्वारा छीनने के योग्य,सर्वकारापहरणीयम्
भ्रातृभ्राज्यभाइयों के द्वारा बाँटने योग्यभ्राताविभाज्यम्
भारकारिबोझिलभारप्रदात
व्ययेखर्चने परव्ययने कृते सति

अन्वयः
विद्याधनम् चौहार्यम् न (अस्ति), न च राजहार्यम् (अस्ति), न भ्रातृभाज्यम् न च भारकारि (अस्ति)। व्यये कृते नित्यम् एव वर्धते। (विद्याधनम्) सर्वधनप्रधानम् (अस्ति)।

हिन्दी-अनुवाद
विद्यारूपी धन चोरों द्वारा चुराने लायक नहीं है, राजा के द्वारा छीनने लायक नहीं है, भाइयों के द्वारा बाँटने लायक नहीं है और न बोझ बढ़ाने वाला है। खर्च करने पर यह बढ़ता ही जाता है इसलिए यह सभी धनों में श्रेष्ठ धन है।

2. विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्।
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता
विद्या राजसुपूज्यतेन हि धनं विद्या-विहीनः पशुः॥2॥

शब्दार्थाः

पदानिहिन्दी-अर्धाःसंस्कृत-पर्यायवाचिनः
नरस्यमनुष्य कामानवस्य
प्रच्छन्नगुप्तम्छुपा हुआअत्यन्तं गुप्तम्
भोगकरीभोग की सामग्री देने वालीभोगदायिनी
सुखकरीसुख प्रदान करने वालीसुखदा, सुखदायिनी
गुरूणां गुरुःगुरूओं की गुरु हैश्रेष्ठाध्यापिका
बन्धजनःमित्र, दोस्तमित्रम्

अन्वयः – विद्या नाम नरस्य अधिकम् रूपम् (अस्ति), प्रच्छन्नगुप्त धनम् (अस्ति), विद्या भोगकरी यश: सुखकरी (च), विद्या गुरूणाम् (अपि) गुरुः (विद्यते)। विद्या विदेशगमने बन्धुजनः (इव वर्तते). विद्या परा देवता (वर्तते), राजसु विद्या (एव) पूज्यते न हि धनम्, विद्याविहीनः (नर:) पशुः (इव भवति)।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

सन्धिच्छेदा:
गुप्तं धनम् – गुप्तम् धनम्। गुरूणा गुरुः गुरूणाम् +गुरु। बन्धुजनो विदेशगमने-बन्धुजन: विदेशगमने। धनं विद्याधनम्-विद्या।

संयोगः रूपमधिकम् – रूपम् + आधिकम्।

हिन्दी-अनुवाद :
विद्या निश्चिय ही रूप से (नाम) मानव का अधिक रूप है। छपा हुआ खजाना है। विद्या भोग प्रदान करने वाली, यश बढ़ाने वाली और सुख देने वाली हैं। विद्या गुरुओं की भी गुरु है। विदेश जाने पर विद्या ही मित्र समान है। विद्या सर्वश्रेष्ठ देवता (ईश्वर) है। राजाओं में विद्या की ही पूजा की जाती है, धन की नहीं। विद्याहीन मानव पशु-समान ही है।

3. केयूराः न विभूषयन्ति पुरुषं हारा न चन्द्रोज्ज्वला
न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालङ्कृता मूर्धजाः।
वाण्येका समलङ्करोति पुरुषं या संस्कृता धार्यते
क्षीयन्तेऽखिलभूषणानि सततं वाग्भूषणं भूषणम्।।

शब्दार्थाः

पदानिहिन्दी-अर्थाःसंस्कृत-पर्यायवाचिनः
केयूराःबाजूबन्दभुजबन्धाः
चन्द्रोज्ज्वला:चन्द्रमा के समान चमकदार
विलेपनम्शरीर पर लेप करने योग्य सुगन्धित द्रव्य (चन्दन, केसर आदि)अभ्यंगम्, उत्सादनम्
नालंकृताःबिना सजाए हुएअनलकृताः
मूर्धजाःसिर के बालशिरोरुहाः
वाण्येकाएकमात्र वाणीवागेव
समलङ्करोतिअच्छी तरह सुशोभित करती हैसुशोभयति

अन्ययः
पुरुषं केयूराः न विभूषयन्ति, चन्द्रोज्ज्वला हारा न (विभूषयन्ति). न स्नानं न विलेपनं अलङ्कृता मूर्धजा (अपि) न (विभूषयन्ति)। या संस्कृता धार्यते (सा) एका वाणी पुरुषं समलङ्करोति। अखिलभूषणानि क्षीयन्ते, वाग्भूषणं सततं भूषणम्।

सन्धिच्छेदा:
चन्द्रोज्ज्वला : चन्द्र + उज्ज्वलाः। नालङ्कृता – न + अलङ्कृताः। वाण्येका – वाणी + एका। क्षीयन्तेऽखिलभूषणानि – क्षीयन्ते अखिलभूषणानि। वाग्भूषणम् – वाक् + भूषणम्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

संयोग:
समलइरोति – सम् + अलम् + करोति।

हिन्दी-अनुवादः
मनुष्य को बाजूबन्द, चन्द्रमा के समान चमकने वाले हार, स्नान, चन्दन आदि का लेप, फूल तथा सुशोभित बाल सुन्दर नहीं बनाते (जैसी) शुद्ध वाणी सुशोभित करती है। समस्त आभूषण (अलंकार) तो नष्ट हो जाते हैं (किन्तु) वाणी का आभूषण सदा रहने वाला आभूषण (गहना) है।

4. विद्या नाम नरस्य कीर्तिरतुला भाग्यक्षये चाश्रयः
धेनुः कामदुधा रतिश्च विरहे नेत्रं तृतीयं च सा
सत्कारायतनं कलस्य महिमा रत्नैर्विना भषणम
तस्मादन्यमुपेक्ष्य सर्वविषयं विद्याधिकारं कुरु।।

शब्दार्थाः

पदानिहिन्दी-अर्थाःसंस्कृत-पर्यायवाचिनः
हितेकल्याण मेंकल्याणे
कीर्तिःप्रसिद्धि, यशख्याति, यशः
अतुलाअतुलनीयअद्वितीय
भाग्यक्षयेसौभाग्य के नाश होने पर दुर्भाग्य मेंभाग्यनाशे, दुर्भाग्ये
आश्रयःसहारासहायः
धेनुःकामधेनु गायगौः
कामदुधाकामना पूर्ण करने वालाकामनापूर्णकी
रतिःप्रेम, प्यारस्नेहः
विरहेबिछोह मेंभिन्ने सति
सत्कारायतनम्मान-सम्मान का घर (केन्द्र)सम्मानगृहम्
रलविनारत्नों से रहित बिना आभूषणआभूषणैः विना
तस्मादन्यमुपेक्ष्यअतः दूसरे सबको छोड़करसर्वमन्य त्यक्त्वा
विद्याधिकारम्विद्या पर अधिकारविद्यायाम, अधिकारम्

अन्वयः
विद्या नाम नरस्य अतुला कीर्तिः भाग्यक्षये च आश्रयः (अस्ति), (विद्या) कामदुधा धेनुः (अस्ति), विरहे च रतिः (वर्तते), सा (विद्या) च (मानवस्य) तृतीयम् नेत्रम् (विद्यते)। (विद्या) सत्कारायतनम् (विद्यते). कुलस्य महिमा रलैः विना भूषणम् (अस्ति), तस्मात् अन्यम् सर्वविषयम् उपेक्ष्य विद्याधिकारम् कुरु।

सन्धिच्छेवा:
कीर्तिरतुला-कीर्तिः अतुला। घाश्रयः-च आश्रयः। रतिश्च-रवि: चानेत्रं तृतीयं च-नेत्रम् तृतीयम् च। सत्कारायतनम्सत् कार+आयतनम्। रत्लेविना-रलैः-विना। तस्मादन्यमुपेक्ष्य-तस्मात् +अन्यम् उपेक्ष्य। विषयविद्याधिकारं कुरु-विषयम् विद्या अधिकारम् कुरु।

हिन्दी-अनुवाद :
विद्या रूपी धन (नाम) मानव को अतुलनीय ख्याति है और बुरे दिन आने पर सहारा है, विद्या मानवाछित फल देने वाली है। विरहाकुलों के लिए रतिः (प्रेम) है। वह विद्या मानव की तीसरी आँख है। विद्या मान-सम्मान को केन्द्र बिन्दु है, कुल खानदान की महिमा है, बिना आभूषण के ही सौंदर्यपूर्ण है, अत: अन्य सब विषयों को छोड़कर विद्या पर अधिकार पाओ, खूब पढ़ो, आगे बढ़ो।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

प्रश्न 1.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत
(क) वृक्षे का प्रतिवसति स्म?
(ग) गज: केन शाखाम् अत्रोटयत्?
(ङ) मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत्?
(ख) वृक्षस्य अधः कः आगतः?
(घ) काष्ठकूट: चटकां कस्याः समीपम् अनयत्?
उत्तरम्:
(क) चटका
(ख) प्रमत्तः गजः
(ग) शुण्डेन
(घ) वीणारवा-नाम्न्याः मक्षिकायाः समीपम्
(ङ) मण्डूकः।

प्रश्न 2.
रेखाड्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) कालेन चटकायाः सन्ततिः जाता।
(ख) चटकायाः नीडं भुवि अपतत्।
(ग) गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।
(घ) काष्ठकूटः चञ्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति।
उत्तरम्:
(प्रश्ननिर्माणम्)
(क) कालेन कस्याः सन्ततिः जाता ?
(ख) चटकायाः किं भुवि अपतत् ?
(ग) कस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत् ?
(घ) काष्ठकूट: केन गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ?

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
करिष्यामि गमिष्यति अनयत् पतिष्यति स्फोटयिष्यति त्रोटयति
(क) काष्ठकूटः चञ्च्वा गजस्य नयने …………………………….।
(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्द …………………………….।
(ग) तृषार्तः गजः जलाशयं …………………………….।
(घ) गजः गर्ते …………………………….।
(ङ) काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपं …………………………….।
(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः …………………………….।
उत्तरम्:
(क) काष्ठकूट: चञ्च्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ।
(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं करिष्यामि ।
(ग) तृषार्तः गजः जलाशयं गमिष्यति ।
(घ) गजः गर्ते पतिष्यति ।
(ङ) काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपम् अनयत् ।
(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः त्रोटयति ।

प्रश्न 4.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत
(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः तां किम् अपृच्छत्?
(ख) चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्ता श्रुत्वा मक्षिका किम् अवदत्?
(ग) मेघनादः मक्षिकां किम् अवदत्?
(घ) चटका काष्ठकूटं किम् अवदत्?
उत्तरम्:
(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः ताम् अपृच्छत्-“भद्रे, किमर्थं विलपसि?”
(ख) चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्ता श्रुत्वा मक्षिका अवदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति।
(ग) मेघनादः मक्षिकाम् अवदत्-“यथाहं कथयामि तथा कुरुतम्।”
(घ) चटका काष्ठकूटम् अवदत्-“एकेन दुष्टेन गजेन मम सन्ततिः नाशिताः। तस्य गजस्य वधेन एव मम दुःखम् अपसरेत्।”

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत –
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः - 1
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः - 2

प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारं ‘स्म’ शब्दं योजयित्वा भूतकालिकक्रियां रचयत
यथा अवसत् – वसति स्म।
अपठत् – ………….।
अत्रोटयत् – ………….।
अपतत् – ………….।
अपृच्छत् – ………….।
अवदत् – ………….।
अनयत् – ………….।
उत्तर
अपठत् – पठति स्म।
अत्रोटयत् – त्रोटयति स्म।
अपतत् – पतति स्म।
अपृच्छत् – पृच्छति स्म।
अवदत् – वदति स्म।
अनयत् – नयति स्म।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

प्रश्न 7.
(क) ………… बालिका मधुरं गायति। (एकम्, एका, एक:)
(ख) ………… कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति। (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
(ग) ………………… पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)
(घ) धेनवः दुग्धं …………… । (ददाति, ददति, ददन्ति)
(ङ) वयं संस्कृतम् …………. (अपठत्, अपठन्, अपठाम)
उत्तर
(क) एका बालिका मधुरं गायति। (एकम्, एका, एकः)
(ख) चत्वारः कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति । (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
(ग) तानि पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)
(घ) धेनवः दुग्धं ददति। (ददाति, ददति, ददन्ति)
(ङ) वयं संस्कृतम् अपठाम। (अपठत्, अपठन्, अपठाम)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

मूलपाठः

1. पुरा एकस्मिन् वृक्षे एका चटका प्रतिवसति स्म। कालेन तस्याः सन्ततिः जाता। एकदा कश्चित् प्रमत्तः गजःतस्य वृक्षस्य अधः आगत्य तस्य शाखां शुण्डेन अत्रोटयत्। चटकायाः नीडं भुवि अपतत्। तेन अण्डानि विशीर्णानि।अथ सा चटका व्यलपत्। तस्याः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः नाम खगः दुःखेन ताम् अपृच्छत्-“भद्रे, किमर्थं विलपसि ?” इति।

चटकावदत्-“दुष्टेनैकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता। तस्य गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।” ततः काष्ठकूटः तां वीणारवा-नाम्न्याः मक्षिकायाः समीपम् अनयत् । तयोः वार्ता श्रुत्वा मक्षिकावदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति। शीघं तमुपेत्य यथोचितं करिष्यामः।” तदानीं तौ मक्षिकया सह गत्वा मेघनादस्य पुरः सर्वं वृत्तान्तं न्यवेदयताम्।

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः - 3
हिन्दी-अनुवाद :
पहले (पुराने समय में) एक पेड़ पर एक चिड़िया रहती थी। समयानुसार उसकी सन्तान पैदा हुई। एक बार मदमस्त हाथी ने उस पेड़ के नीचे आकर उसकी टहनी को अपनी सूंड से तोड़ दिया। चिड़िया का घोंसला जमीन पर गिर गया। इस कारण अण्डे नष्ट हो गए। वह चिड़िया विलाप करके (रोने) लगी। उसके रोने को सुनकर काष्ठकूट’ नाम का पक्षी दुःख से उससे पूछने लगे-“आप क्यों रो रही हैं ?”

चिड़िया बोली- “एक दुष्ट हाथी ने मेरी सन्तान को नष्ट कर दिया है। उस हाथी के वध से ही मेरा दुःख दूर होगा। तब काष्ठकूट उस चिड़िया को वीणारवा नाम की मक्खी के पास ले गया।” उनकी बात सुनकर मक्खी बोली-” मेरा भी मित्र (दोस्त) मेघनाद नामक मेढक है। उसके पास जल्दी जाकर जैसा ठीक होगा हम वैसा करेंगे।” तब उन दोनों ने मक्खी के साथ जाकर मेघनाद के सामने सारा समाचार निवेदन किया (कहा, सुनाया)।

सन्धिच्छेदा:
कश्चित् – क : + चित्। व्यलपत् – वि + अलपत्। चटकावदत् – चटका + अवदत्। दुष्टेनैकेन – दुष्टेन + एकेन। वधेनैव = वधेन + पंव। ममापि = मम + अपि। यथोचितम् – यथा + उचितम्। न्यवेदताम् – नि + अवेदताम्।

संयोगः – किमर्थम्-किम् अर्थम्। तमुपेत्य-तम् + उपेत्य।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

2. मेघनादः अवदत्-“यथाहं कथयामि तथा कुरुतम्। मक्षिके! प्रथमं त्वं मध्याह्ने तस्य गजस्य कर्णे शब्दं कुरु, येन सः नयने निमील्य स्थास्यति। तदा काष्ठकूटः चञ्च्चा तस्य नयने स्फोटयिष्यति। एवं सः गजः अन्धः भविष्यति। तृषार्तः सः जलाशयं गमिष्यमित। मार्गे महान् गर्त्तः अस्ति। तस्य अन्तिके अहं स्थास्यामि शब्दं च करिष्यामि। मम शब्देन तं गर्त्त जलाशयं मत्वा स तस्मिन्नेव गर्ते पतिष्यति मरिष्यति च।” अथ तथाकृते सः गजः मध्याह्ने मण्डूकस्य शब्दम् अनुसत्य महतः गर्तस्य अन्तः पतितः मृतः च। तथा चोक्तम्’बहूनामप्यसाराणां समवायो हि दुर्जयः।”

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः - 4
हिन्दी-अनुवाद : मेघनाद बोला-“जैसा मैं कहूँ तुम दोनों वैसे ही करना। हे मक्खी ! पहले तुम दोपहर के समय उस हाथी के कान में आवाज करना, जिससे वह (हाथी) आँखें बन्द करके रुक जाएगा। तब काष्ठकूट !च से उसकी आँखें फोड़ देगा। इस प्रकार वह हाथी अन्धा हो जाएगा। प्यास से पीड़ित होकर वह तालाब पर जाएगा। रास्ते में बड़ा भारी गड्ढा है। उस (गड्ढे) के पास मैं रुका रहूँगा और आवाज पैदा करूँगा। मेरे आवाज करने पर उस गड्ढे को तालाब समझकर वह (हाथी) उसी गड्ढे में गिर जाएगा और मर जाएगा।” वैसा करने पर वह हाथी दोपहर में मेढक की आवाज का पीछा करता हुआ बड़े भारी गड्ढे के भीतर गिरा और मर गया। इसलिए कहा भी गया है
“बहुत सी कमजोर वस्तुओं अथवा प्राणियों का समूह (समुदाय) कठिनता से जीतने योग्य होता है।”

सन्धिच्छेदाः
यथाहम् – यथा + अहम्। तृषार्तः – तृषा + आर्तः। जलाशयम् = जल + आशयम्। तस्मिन्नेव = तस्मिन् + एव। चोक्तम्-च + उक्तम्। अप्यसाराणाम् = अपि + असराणाम्।

संयोगः – बहूनामपि = बहूनाम् + अपि।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत
दुर्भिक्षे – राष्ट्रविप्लवे – विश्वबन्धुत्वम्
विश्वसन्ति – उपेक्षाभावम् – विद्वेषस्य
ध्यातव्यम् – दुःखभाक् – प्रदर्शयन्ति
उत्तरम्:
विद्यार्थी स्वयं करें।

प्रश्न 2.
मञ्जूषातः समानार्थकपदानि चित्वा लिखत-
परस्य दुःखम् आत्मानम् बाधितः परिवारः सम्पन्नम् त्यक्त्वा सम्पूर्णे
स्वकीयम् ……………..
अवरुद्धः ……………..
कुटुम्बकम् ……………..
अन्यस्य ……………..
अपहाय ……………..
समृद्धम् ……………..
कष्टम् ……………..
निखिले ……………..
उत्तरम्:
आत्मानम्
बाधितः
परिवारः
परस्य
त्यक्त्वा
सम्पन्नम्
दुःखम्
सम्पूर्णे।

प्रश्न 3.
रेखाड्कितानि पदानि संशोध्य लिखत
(क) छात्राः क्रीडाक्षेत्रे कन्दुकात् क्रीडन्ति
(ख) ते बालिकाः मधुरं गायन्ति।
(ग) अहं पुस्तकालयेन पुस्तकानि आनयामि।
(घ) त्वं किं नाम ?
(ङ) गुरुं नमः।
उत्तरम्:
(क) छात्राः क्रीडाक्षेत्रे कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(ख) ताः बालिकाः मधुरं गायन्ति।
(ग) अहं पुस्तकालयात् पुस्तकानि आनयामि।
(घ) तव किं नाम ?
(ङ) गुरवे नमः।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः विलोमपदानि चित्वा लिखत
अधुना मित्रतायाः लघुचेतसाम् गृहीत्वा दुःखिनः दानवाः
शत्रुतायाः …………
मानवाः ……….
उदारचरितानाम् ………..
सुखिनः …………
अपहाय ……….
उत्तरम्:
शत्रुतायाः – मित्रतायाः
पुरा – अधुना
मानवाः – दानवः
उदारचरितानाम् – लघुचेतसाम्
सुखिनः – दुःखिनः
अपहाय – गृहीत्वा

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदानां लिड्गं विभक्तिं वचनञ्च लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 - 1
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 - 2

प्रश्न 6.
कोष्ठकेषु दत्तेषु शब्देषु समुचितां विभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत

(क) विद्यालयम् उभयतः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय)
…………….. उभयतः गोपालिकाः। (कृष्ण)

(ख) ग्रामं परितः गोचारणभूमिः। (ग्राम)
……………… परितः भक्ताः । (मन्दिर)

(ग) सूर्याय नमः। (सूर्य)
…………….. नमः। (गुरु)

(घ) वृक्षस्य उपरि खगाः। (वृक्ष)
……………… उपरि सैनिकः। (अश्व)
उत्तरम्:
(क) कृष्णम् उभयतः गोपालिकाः। (कृष्ण)
(ख) मन्दिरम् परितः भक्ताः । (मन्दिर)
(ग) गुरवे नमः। (गुरु)
(घ) अश्वस्य उपरि सैनिकः। (अश्व)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

प्रश्न 7.
कोष्ठकात् समुचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) …………….. नमः। (हरि/हरये)
(ख) ……………….. परितः कृषिक्षेत्राणि सन्ति। (ग्रामस्य/ग्रामम्)
(ग) …………. नमः। (अम्बायाः/अम्बायै)
(घ) ……………. उपरि अभिनेता अभिनयं करोति । (मञ्चस्य/मञ्चम्)
(ङ) ……… उभयतः पुत्रौ स्तः। (पितरम्/पितुः)
उत्तरम्:
(क) हरये नमः। (हरि/हरये)
(ख) ग्रामम् परितः कृषिक्षेत्राणि सन्ति। (ग्रामस्य/ग्रामम्)
(ग) अम्बायै नमः। (अम्बायाः/अम्बायै)’
(घ) मञ्चस्य उपरि अभिनेता अभिनयं करोति। (मञ्चस्य/मञ्चम्)
(ङ) पितरम् उभयतः पुत्रौ स्तः। (पितरम्/पितुः)

ध्यातव्यम्

⇒ क्रियामादाय यत्र द्वितीयातृतीयाद्याः विभक्तयः भवन्ति, ताः ‘कारकविभक्तियः’ इत्युच्यन्ते।
यथा-रामः ग्रामं गच्छति। बालकाः यानेन यान्ति इत्यादयः।

⇒ पदमाश्रित्य प्रयुक्ता विभक्तिः ‘उपपदविभक्तिः इत्युच्यते।
यथा- ग्रामं परितः वनम्। रामेण सह लक्ष्मण: गच्छति। अत्र ‘परितः’ इति योगे ग्रामपदात् द्वितीया तथा च ‘सह’ इति योगे रामपदात् प्रयुक्ता तृतीया उपपदविभक्तिः अस्ति ।

ध्यातव्य

⇒ क्रिया को लेकर जहाँ द्वितीया. तृतीया आदि विभक्तियाँ होती हैं. उन्हें कारक-विभक्तियाँ कहते हैं।
जैसे- “राम: ग्रामं गच्छति। बालकाः यानेन यान्ति।”
इत्यादि। है पद के आधार पर प्रयुक्त विभक्ति ‘उपपद-विभक्ति’ कही जाती है। जैसे-ग्राम परितः वनम्। रामेण सह लक्ष्मणः गच्छति। यहाँ ‘परितः’ के योग में ‘ग्राम’ पद से द्वितीया तथा सह’ (पद) के योगे में ‘राम’ पद से प्रयुक्त तृतीया उपपदविभक्ति है।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

मूलपाठः

1. उत्सवे, व्यसने, दुर्भिक्षे, राष्ट्रविप्लवे, शत्रुसंकटे च यः सहायतां करोति सः बन्धुः भवति। यदि विश्वे सर्वत्र एतादृशः भावः भवेत् तदा विश्वबन्धुत्वं सम्भवति।

परन्तु अधुना निखिले संसारे कलहस्य अशान्तेः च वातावरणम् अस्ति। येन मानवाः परस्परं न विश्वसन्ति। ते परस्य कष्टं स्वकीयं कष्टं न गणयन्ति। अपि च समर्थाः देशाः असमर्थान् देशान् प्रति उपेक्षाभावं प्रदर्शयन्ति, तेषाम् उपरि स्वकीयं प्रभुत्वं च स्थापयन्ति। तस्मात् कारणात् संसारे सर्वत्र विद्वेषस्य, शत्रुतायाः, हिंसायाः च भावना दृश्यते। देशानां विकासः अपि अवरुद्धः भवति।

एतेषां सर्वेषां कारणं विश्वबन्धुत्वस्य अभाव एव। इयम् महती आवश्यकता वर्तते यत् एकः देश अपरेण देशेन सह निर्मलेन हृदयेन बन्धुतायाः व्यवहारं कुर्यात्। यदि इयं भावना विश्वस्य जनेषु बलवती स्यात् तदा विकसिताविकसितदेशयोः मध्ये स्वस्था भविष्यति। येप सर्वे देशाः ज्ञानविज्ञानयोः क्षेत्रे मैत्रीभावनया सहयोगेन च समृद्धि प्राप्तुं समर्थाः भविष्यन्ति।

अस्माभिः अवश्यं ध्यातव्यं यत् विश्वस्य सर्वेषु प्राणिषु समान रुधिर प्रसरति। सूर्यस्त चन्द्रस्य च प्रकाशः सर्वत्र समानरूपेण प्रसरति। अनेन ज्ञायते यत् प्रकृतिः अपि सर्वेषु समत्वेन व्यवहरति, तस्मात् अस्माभिः सर्वैः परस्परं वैरभावम् अपहाय विश्वबन्धुत्वं स्थापनीयम्।
अत: विश्वस्य कल्याणाय एतादृशी भावना भवेत्-
अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥

अन्वयः – अयं निजः, परः वा इति गणना लघुचेतसां (जनानां भवति)। उदारचरितानां तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (भवति)।

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 - 3
हिन्दी-अनुवाद :
उत्सव में, संकट के समय, अकाल के समय, राष्ट्र पर संकट आने पर और शत्र संकट आने पर जो सहायता करता है वह बन्ध (भाई) होता है। यदि विश्व में सब जगह ऐसा ही भाव हो जाए तब विश्व-बन्धुता सम्भव है।

परन्तु आज सारे विश्व में कलह और अशान्ति का वातावरण है जिससे मानव परस्पर विश्वास नहीं कर रहे हैं। वे दूसरे के कष्ट को अपना कष्ट नहीं मान रहे हैं और भी समर्थ देश असमर्थ देशों के प्रति अनादर (उपेक्षा) का भाव प्रकट कर रहे हैं और उन पर अपना प्रभुत्व स्थापित कर रहे हैं। इस कारण से सारे संसार में वैमनस्य, शत्रुता और हिंसा की भावना दिखाई दे रही है। देशों का विकास भी बाधित हो गया है।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम्

इन सबका कारण है-विश्व-बन्धुता का अभाव। यह महान् आवश्यकता है कि एक देश दूसरे के साथ स्वच्छ हदय से भाई-चारे का आचरण करे। यदि यह भावना विश्व के लोगों में सबल हो जाए, तो विकसित और अविकसित देशों में स्वस्थ स्पर्धा (होड़) होगी। जिससे सारे देश ज्ञान और विज्ञान के क्षेत्र में मित्रता और सहयोग की भावना से समृद्धि पाने में समर्थ होंगे।

हमें अवश्व ध्यान देना चाहिए कि विश्व में सभी प्राणियों में समान (एक ही रंग का) खून प्रसृत (संचरित) है। सूर्य और चन्द्र का प्रकाश समान रूप से सब जगह फैलता है। इससे पता चलता है कि प्रकृति भी सभी में समानता का आचरण करती है, इसलिए हम सबको भी परस्पर वैर-भाव छोड़कर विश्व बन्धुता स्थापित करनी चाहिए।

इसलिए विश्व के कल्याण के लिए ऐसी भावना हो- “यह मेरा है या यह पराया है ऐसी गिनती तुच्छ हृदय वालों की होती है। विशाल हृदय वालों के लिए तो सारी पृथ्वी एक ही परिवार है।”

सन्धिच्छेदा:
उपपदविभक्तिश्च = उपपदविभक्तिः + च। विकसिताविकसितदेशयोः = विकसित + अविकसित-देशयोः। व्यवहरति = वि + अवहरति। परोवेति = पर : + वा इति। वसुधैव = वसुधा+एव।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 विश्वबंधुत्वम् Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

प्रश्न 1.
उच्चारण कुरुत
अग्रिमदिने, षड्वादने, अष्टवर्षदेशीया, अनुगृह्णातु, भवत्सदृशानाम्, गृहसञ्चालनाय, व्यवस्थायै, महार्धताकाले, अद्यैवास्याः, करतलवादसहितम्!
उत्तरम्:
स्वयं प्रयास करें।

प्रश्न 2.
एकपदेन उत्तराणि लिखत
(क) गिरिज़ायाः गृहसेविकायाः नाम किमासीत्?
(ख) दर्शनायाः पुत्री कति वर्षीया आसीत्?
(ग) अद्यत्वे शिक्षा अस्माकं कीदृशः अधिकारः?
(घ) दर्शनायाः पुत्री कथं नृत्यति?
उत्तर
(क) दर्शना
(ख) अष्टवर्षीया
(ग) मौलिकः
(घ) करतलवादनसहितम्

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

प्रश्न 3.
पूर्णवाक्येन उत्तरत
(क) अष्टवर्षदेशीया दर्शनायाः पुत्री किं समर्थाऽसीत्?
(ख) दर्शना कति गृहाणां कार्यं करोति स्म?
(ग) मालिनी स्वप्रतिवेशिनीं प्रति किं कथयति?
(घ) अद्यत्वे छात्राः विद्यालये किं किं निःशुल्क प्राप्नुवन्ति?
उत्तर
(क) अष्टवर्षदेशीया दर्शनायाः पुत्री एकस्य सम्पूर्णस्य ङ्के गृहस्थ कार्य का समर्थासीत्
(ख) दर्शना पंचानां षण्णां वा गृहाणानां कार्यं करोति स्म।
(ग) मालिनी स्वप्रतिवेशिनी प्रति कार्यार्थं कस्याश्चित् महिलासहायिकाया वार्ता कथयति।
(घ) अद्यत्वे छात्रा विद्यालये निशुल्कं गणवेषम्,पुस्तकानि, पुस्तकस्यूतम्, पादत्राणाम्,मध्याह्नभोजनम्, छात्रवृत्तिं च प्राप्नुवन्ति।

प्रश्न 4.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) मालिनी द्वारमुद्घाटयति?
(ख) शिक्षा सर्वेषां बालानां मौलिकः अधिकारः।
(ग) दर्शना आश्चर्येण मालिनीं पश्यति।
(घ) दर्शना तस्याः पुत्री च मिलित्वा परिवारस्य भरणपोषणं कुरुतः स्मा
उत्तर
(क) का द्वारमुद्घाटयति?
(ख) शिक्षा केषां मौलिकः अधिकारः?
(ग) दर्शना आश्चर्येण कां पश्यति?
(घ) दर्शना तस्याः पुत्री च मिलित्वा कस्य भरणपोषणं – कुरुतः स्म?

प्रश्न: 5.
सन्धि विच्छेदं पूरयत
(क) ग्राम प्रति – ग्रामम् + ……………….
(ख) कार्यार्थम् – ……………… + अर्थम्
(ग) करिष्यत्येषा – करिष्यति + ……………….
(घ) स्वोवरपूर्ति – ……………….+ उदरपूर्तिः
(छ) अप्येवम् – अपि + ……………….
उत्तरम्:
(क) ग्राम प्रति – ग्रामम् + प्रति
(ख) कार्यार्थम् – कार्य + अर्थम्
(ग) करिष्यत्येषा – करिष्यति + एषा
(घ) स्वोवरपूर्ति – स्व + उदरपूर्तिः
(छ) अप्येवम् – अपि + एवम्

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

प्रश्न: 6.
(अ) समानार्थकपदानि मेलयत-
आश्चर्येण – पठनस्य
परिवारस्य – प्रसन्नतया
काल: – कुटुम्बस्य
उल्लासेन – समयः
अध्ययनस्य – विस्मयेन
उत्तरम्:
आश्चर्येण – विस्मयेन
परिवारस्य – कुटुम्बस्य
काल: – समय:
उल्लासेन – प्रसन्नतया
अध्ययनस्य – पठनस्य

(आ) विलोमपदानि मेलयत-
क्रेतुम् – दूरस्थम्
ग्रामम् – विक्रेतुम्
पच्छति – नगरम्
श्व: – कथयति
समीपस्थम् – हा:
उत्तरम्:
क्रेतुम् – विक्रेतुम्
ग्रामम् – नगरम्
पच्छति – कथयति
श्व: – हा:
समीपस्थम् – दूरस्थम्

प्रश्न: 7.
विशेषणपवैः सह विशेष्यपदानि योजयत-
सर्वेषाम् – बालिकानाम्
एषा – बालकानाम्
समीपस्थे – गणवेषम्
निःशुल्कम् – विद्यालये
मौलिक: – विद्यालयम्
सर्वकारीयम् – अधिकारः
सर्वासाम् – अल्पवयस्का
उत्तरम्:
सर्वेषाम् – बालकानाम्
एषा – अल्पवयस्का
समीपस्थे – विद्यालये
निःशुल्कम् – गणवेषम्
मौलिकः – अधिकारः
सर्वकारीयम् – विद्यालयम्
सर्वासाम् – बालिकानाम्

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

ध्यातव्यम्

(ध्यान दें) ‘सर्व पठन्तु आने सरन्तु’ च इति भावनामङ्गीकृत्य विकसितोऽयं एक: संवादात्मकः पाठः। प्रायेण आर्थिकदृष्ट्या दरिद्रपरिवारेषु लघु लघु बालकाः चायादिविपणिसु अन्येषु च गृहेषु कार्य नियोजिताः क्रियन्ते येन धनस्य अर्जनं भवेत् तेषां गृहस्य कार्य चलेत्। एवं कृते ते जनाः स्वसंततीः शिक्षायाः मौलिकाधिकारात् वज्वयन्ति। प्रारम्भे शिक्षा य: केवलं संवैधानिकोऽधिकार आसीत् स इदानीं मौलिकाधिकारः जातः। इमामेव भावना बोधयितुं पाठेऽस्मिन् प्रयत्नो विहितः।।

हिन्दी अनुवाद-‘सब पड़े, सब बड़े’ इस भावना को स्वीकार करके विकसित यह एक संवादात्मक पाठ है। प्राय: आर्थिक दृष्टि से गरीब परिवारों में छोटे-छोटे लड़के चाय आदि की दुकानों में या दूसरे घरों में काम पर लगाए जाते हैं जिससे पैसा कमाया जा सके और उनके घर का कार्य चले। इसके लिए वे लोग अपनी औलाद को शिक्षा के मूल अधिकार से वंचित करते हैं। शुरू में जो सिर्फ संवैधानिक अधिकार था, अब वह मौलिक अधिकार हो गया है। इस पाठ में इसी भावना को बताने के लिए प्रयास किया गया है।

मूलपाठ:

मालिनी -(प्रतिवेशिनी प्रति) गिरिजे! मम पुत्रः मातुतलगृह प्रति प्रस्थितः काचिद् अन्या कामपि महिला जानासि तर्हि प्रेषय।
गिरिजा – आम् सखि! अद्य प्रातः एव मम सहायिका स्वसुताया: कृते कर्मार्थ पृच्छति स्म। श्वः प्रातः एव तया सह वार्ता करिष्यामि।
(अग्रिमदिने प्रात:काले षट्वादने एव मालिन्याः गृहघण्टिका आगन्तार कमपि सूचयति मालिनी द्वारमुदघाटयति पश्यति यत् गिरिजायाः सेविकया दर्शनया सह एका अष्टवर्षदेशीय, बालिका तिष्ठति।)

दर्शना – महोदये। भवती कार्यार्थ गिरिजामहोदयां पृच्छति स्म कृपया मम सुतायै अवसरं प्रदाय अनुगृहातु भवती।
मालिनी – परमेषा तु अल्पवयस्का प्रतीयते। किं कार्य करिष्यत्येवा? अयं तु अस्याः अध्ययनस्य क्रीडनस्य च कालः।
वर्शना – एषा एकस्य गृहस्य संपूर्ण कार्य करोति स्म। सः परिवारः अधुना विदेशं प्रति प्रस्थितः। कार्याभावे अहमेतस्यै कार्यमेवान्वेषयामि स्म येन भवत्सदृशानां काय प्रचलत् अस्मसदृशाना गृहसञ्चालनाय च
धनस्य व्यवस्था भवेत्।
मालिनी – परमेतत्तु सर्वथाऽनुचितम्। किं न जानासि यत् शिक्षा तु सर्वेषां बालकाना सर्वासां बालिकानां च मौलिक: अधिकारः।
वर्शना – महोदये! अस्मद् सदृशानां तु मौलिकाः अधिकाराः केवलं स्वोदरपूर्ति-रेवास्ति। एतस्य व्यवस्थायै एव अहं सर्वस्मिन् दिने पञ्च-षड्गृहाणां कार्य करोमि। मम रुग्णः पतिः तु किञ्चिदपि कार्य न करोति। अतः अहं मम पुत्री च मिलित्वा परिवारस्य भरण-पोषणं कुर्वः। अस्मिन् महार्घताकाले मूलभूतावश्यकतानां कृते एव धनं पर्याप्त न भवति तर्हि कथं विद्यालयशुल्क, गणवेषं पुस्तकान्यादीनि क्रेतुं धनमानेष्यामि।
मालिनी – अहो! अज्ञानं भवत्याः। किं न जानासि यत् नवोत्तर-द्वि-सहन (2009) तमे वर्षे सर्वकारेण सर्वेषां बालकानां, सर्वासां बालानां कृते शिक्षायाः मौलिकाधिकारस्य घोषणा कृता। यदनुसारं षड्वर्षेभ्यः आरभ्य चतुर्दशवर्षपर्यन्तं सर्वे बालाः समीपस्थं सर्वकारीय विद्यालयं प्राप्य न केवलं नि:शुल्क शिक्षामेव प्राप्यन्ति अपितु निःशुल्क गणवेषं पुस्तकानि, पुस्तकस्यूतम्, पादत्राणम्, माध्याह्नभोजनम्, छात्रवृत्तिम्
इत्यादिकं सर्वमेव प्राप्स्यन्ति।
वर्शना – अप्येवम् (आश्चर्येण मालिनी पश्यति)
मालिनी – आम्। वस्तुतः एवमेव।
दर्शना – (कृतार्थतां प्रकटयन्ती) अनुगृहीताऽस्मि महोदये! एतद् बोधनाय।
अहम् अद्यैवास्याः प्रवेशं समीपस्थे विद्यालये कारयिष्यामि।
दर्शनाया:-पुत्री-(उल्लासेन सह) अहं विद्यालयं गमिष्यामि! अहमपि पठिष्यामि! (इत्युक्त्वा करतलवादनसहितं नृत्यति मालिनी प्रति च कृतज्ञता ज्ञापयति)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि-1
सन्धिच्छेदाः
कार्यार्थम् – कार्य + अर्थम्। करिष्यत्येषा – करिष्यति + एषा। अयं तु – अयम् + तु। कार्याभावे – काम की कमी में। एवान्वेषयामि – एव + अन्वेषयामि। सर्वथाऽनुचितम् – सर्वथा अनुचितम्। स्वोदरपूर्ति-रेवास्ति = स्व + उदरपूर्ति + एव + अस्ति। महार्धता = महा + अर्घता। मूलभूतावश्यकतानाम् – मूलभूत + आवश्यकतानाम्। पुस्तकान्यादीनि – पुस्तकानि + आदीनि। नवोत्तर – नव + उत्तर। मौलिकाधिकारस्य – मौलिक + अधिकारस्य। इत्यादिकम् = इति + आदिकम्। कृतार्थताम् – कृत + अर्थताम्।

अनुगृहीताऽस्मि = अनुगृहीता + अस्मि। अद्यैवास्याः – अद्य + एव + अस्या। विद्यालये- विद्या + आलये। उल्लासेन = उत् + लासेन। इत्युक्त्वा = इति + उक्त्वा।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 अहमपि विद्यालयं गमिष्यामि Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

प्रश्न 1.
शुद्धकथनस्य समक्षम् ‘आम्’ अशुद्धकथनस्य समक्षं ‘न’ इति लिखत
(क) अस्माकं राष्ट्रस्य ध्वजे त्रयः वर्णाः सन्ति।
(ख) ध्वजे हरितवर्णः शान्तेः प्रतीकः अस्ति।
(ग) ध्वजे केशरवर्णः शक्त्याः सूचकः अस्ति।
(घ) स्वतन्त्रतायाः आन्दोलने लक्षाधिकाः जनाः स्वप्राणान् अत्यजन्।
(ङ) अस्माकं ध्वजः अनेकत्वे एकत्वस्य सूचकः।
उत्तरम्:
(क) अस्माकं राष्ट्रस्य ध्वजे त्रयः वर्णाः सन्ति। [आम्]
(ख) ध्वजे हरितवर्णः शान्तेः प्रतीकः अस्ति। [न]
(ग) ध्वजे केशरवर्णः शक्त्याः सूचकः अस्ति। [आम्]
(घ) स्वतन्त्रतायाः आन्दोलने लक्षाधिकाः जनाः स्वप्राणान् अत्यजन्। [आम्]
(ङ) अस्माकं ध्वजः अनेकत्वे एकत्वस्य सूचकः। [आम्]

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु पदेषु प्रयुक्तां विभक्तिं वचनंच लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-1
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-2

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत
(क) अस्माकं ध्वजे कति वर्णाः सन्ति?
(ख) त्रिवर्णे ध्वजे शक्त्याः सूचकः कः वर्णः?
(ग) अशोकचक्रं कस्य द्योतकम् अस्ति?
(घ) त्रिवर्णः ध्वजः कस्य प्रतीकः?
उत्तरम्:
(क) केशर-श्वेत-हरिता:
(ख) केशर:
(ग) सत्य-धर्म-अंिंसानाम् धर्मस्य
(घ) स्व्नाभिमानस्य/एकत्वस्य।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

प्रश्न 4.
एकवाक्येन उत्तरत
(क) अस्माकं ध्वजस्य श्वेतवर्णः कस्य सूचकः अस्ति?
(ख) स्वतन्त्रतायाः आन्दोलने कस्य महती भूमिका आसीत्?
(ग) अस्माभिः कस्य मानसम्मानरक्षा करणीया?
(घ) ध्वजस्य श्वेतपट्टिका कस्याः सूचिका अस्ति?
उत्तरम्:
(क) अस्माकं ध्वजस्य श्वेतवर्णः शान्तेः सूचकः अस्ति।
(ख) स्वतन्त्रतायाः आंदोलने ध्वजस्य महती भूमिका आसीत्।
(ग) अस्माभिः ध्वजस्य मानसम्मानरक्षा करणीया।
(घ) ध्वजस्य श्वेतपट्टिका सात्त्विकतायाः निर्मलतायाः च सूचिका अस्ति।

प्रश्न 5.
अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) अस्माकं त्रिवर्णध्वजः विश्वविजयी भवेत्।
(ख) स्वधर्मात् प्रमादं वयं न कुर्याम।
(ग) एतत् सर्वम् अस्माकं नेतृणां सबुद्धेः सत्फलम्।
(घ) शत्रूणां समक्षं विजयः सुनिश्चितः भवेत्।
उत्तरम्:
(क) अस्माकं कः विश्वविजयी भवेत्?
(ख) स्वधर्मात् किं वयं न कुर्याम?
(ग) एतत् सर्वम् अस्माकं नेतृणां कस्याः सत्फलम्?
(घ) केषाम् समक्षं विजयः सुनिश्चितः भवेत्?

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

प्रश्न 6.
उदाहरणानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-3
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-4

मूलपाठः

1. (केचन बालकाः काश्चन बालिकाश्च स्वतन्त्रतादिवसस्य ध्वजारोहणसमारोहे सोत्साह’ गच्छन्तः परस्पर संलपन्ति।)
देवेशः – अद्य स्वतन्त्रता-दिवसः। अस्माकं विद्यालयस्य प्राचार्यः ध्वजारोहणं करिष्यति। छात्राश्च सांस्कृतिककार्यक्रमान् प्रस्तोष्यन्ति। अन्ते च मोदकानि मिलिष्यन्ति।।
डेविडः – शुचे! जानासि त्वम् ? अस्माकं ध्वजस्य किं नाम ?
शुचिः – अरे! कः एतादृशः भारतीयः यः अस्य ध्वजस्य विषये न जानाति ? अस्माकं देशस्य ध्वजः त्रिवर्णः इति।
सलीमः – रुचे! अस्य नाम त्रिवर्णः कथम् ?
रुचिः – अस्मिन ध्वजे त्रयः वर्णाः सन्ति.अतः त्रिवर्णः। किं त्वम् एतेषां वर्णानां नामानि जानासि?
सलीमः – अरे! केशरवर्णः, श्वेतः, हरितः च एते त्रयः वर्णाः।
देवेशः – अस्माकं ध्वजे एते त्रयः एव वर्णाः कथं गृहीताः?
सलीमः – एतेषां त्रयाणां वर्णानाम् अत्र विशेषः अभिप्रायः।
देवेशः – कः विशेषः?
सलीमः – शृणु, केशरवर्णः शौर्यस्य, श्वेतः शान्तेः, हरितश्च समृद्धेः सूचकाः सन्ति। स्वयं च अयं ध्वजः अनेकत्वे द्योतकः।

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-5
हिन्दी-अनुवाद : (कुछ बालक तथा कुछ बालिकाएँ स्वतन्त्रता दिवस के ध्वजारोहण समारोह में उत्साहपूर्वक जाते हुए परस्पर बातें करते हैं।
देवेश – आज स्वतन्त्रता दिवस है। हमारे विद्यालय के प्रधानाचार्य ध्वजारोहण करेंगे और छात्र सांस्कृतिक कार्यक्रम प्रस्तुत करेंगे और अन्त में लड्डू मिलेंगे।
डेविड – शुचि! क्या तुम जानती हो? हमारे ध्वज का नाम क्या है ?
शुचि – अरे! कौन ऐसा भारतीय है जो हमारे ध्वज के विषय में नहीं जानता है ? हमारे देश का ध्वज तिरंगा है, ऐसा।
सलीम – रुचि इसका नाम तिरंगा क्यों है ?
रुचि – इस ध्वज में तीन रंग हैं, इसलिए यह तिरंगा है। क्या तुम इन रंगों के नाम जानते हो?
सलीम – अरे! केसरिया, सफेद और हरा ये तीन रंग हैं।
देवेश – हमारे ध्वज में ये तीन रंग क्यों लिए गए हैं ?
सलीम- इन तीन रंगों का यहाँ विशेष अभिप्राय है।
देवेश – क्या विशेष?
सलीम – सुनो, केसरिया रंग वीरता (बलिदान) का, सफेद रंग शान्ति का तथा हरा रंग समृद्धि का सूचक है और यह स्वयं अनेकता में एकता का प्रतीक है।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

2. शुचिः – किम् एतासां पट्टिकानाम् अन्यदपि महत्त्वम्?
डेविडः – आम्! कथं न ? ध्वजस्य उपरि स्थिता केशरपट्टिका अग्निशिखा इव ऊर्जास्वितायाः उत्साहस्य च सूचिका। मध्ये स्थिता श्वेतपट्टिका सात्त्विकताया: निर्मलतायाः च द्योतिका। अधः स्थिता हरितपट्टिका समृद्धेः प्रगतेश्च सङ्कोतिका।
तेजिन्दरः – शुचे! ध्वजस्य मध्ये स्थितस्य चक्रस्य किमपि महत्त्वम् अस्ति ?
शुचिः – अथ किम् इंदम् अशोकचक्रं सत्यस्य, धर्मस्य अहिंसायाश्च द्योतकम्।
प्रणवः – किं न जानासि ? स्वतन्त्रतायाः आन्दोलने अस्य ध्वजस्य महती भूमिका आसीत्।
शुचिः – का सा ध्वजस्य भूमिका ?
देवेशः – एनं ध्वजम् आश्रित्य एव स्वतन्त्रतायाः आन्दोलनम् अभवत्।
डेविडः – देशस्य स्वतन्त्रताय लक्ष्मीबाई, महात्मागान्धी, पं. जवाहरलालनेहरू, सुभाषाचन्द्रबोसः, आजादः चन्द्रशेखरः, भगतसिंहः, सरोजिनी नायडू, अरुणा आसफ अली इत्यादयः आजीवन संघर्षम् अकुर्वन्। लक्षाधिकाः च जनाः स्वान् प्राणान् अपि अत्यजन्।
तेजिन्दरः – अस्माकं त्रिवर्णः ध्वजः स्वाभिमानस्य प्रतीकः। सर्वैः अपि भारतीयः अस्य सम्मानः करणीयः। अतः अस्माकं सङ्कल्पः स्यात् यत् अस्य राष्ट्रध्वजस्य सम्मानरक्षार्थं वयं सर्वे स्व-स्व-कर्तव्ये तत्पराः भवेम। जयतु त्रिवर्णः ध्वजः, जयतु भारतम्।

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः-6
हिन्दी-अनुवाद :
शुचि – क्या इन पट्टियों का दूसरा भी महत्त्व है ? डेविड – हाँ, क्यों नहीं ? ध्वज के ऊपर स्थित केसरिया पट्टी अग्निशिखा की तरह ऊर्जा और उत्साह की सूचिका है। बीच में सफेद पट्टी सात्त्विकता तथा निर्मलता की सूचक है। नीचे स्थित हरी पट्टि समृद्धि और प्रगति की द्योतक (प्रतीक) है। तेजिन्दर – शुचि! ध्वज के बीच में स्थित चक्र का भी कुछ महत्त्व है?
शुचि – और क्या। यह अशोक चक्र सत्य, धर्म और अहिंसा का द्योतक है।
प्रणव – क्या नहीं जानती हो ? स्वतन्त्रता-आन्दोलन में इस ध्वज की महान् भूमिका थी।
शुचि – ध्वज की क्या भूमिका थी?
देवेश – इस ध्वज का सहारा लेकर ही स्वतन्त्रता-आन्दोलन हुआ था।
डेविड – देश की स्वतन्त्रात के लिए लक्ष्मीबाई, महात्मा गान्धी, पं. जवाहरलाल नेहरू, सुभाषचन्द्र बोस, आजाद चन्द्रशेखर, भगतसिंह, सरोजिनी नायडू, अरुणा आसफ अली इत्यादि ने आजीवन संघर्ष किया और लाखों से अधिक लोगों ने अपने प्राण भी त्याग दिए।
तेजिन्दर – हमारा तिरंगा झण्डा स्वाभिमान का प्रतीक है। सभी भारतीयों को इसका सम्मान करना चाहिए। अत: हमारा संकल्प हो कि इस राष्ट्रध्वज के सम्मान की रक्षा के लिए हम सब अपने-अपने कर्तव्य के पालन में जुट जाएँ। तिरंगे झण्डे की जय हो, भारत की जय हो।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः

सन्धिच्छेदः
काश्चन – काः + चन। बालिकाश्च – बालिकाः + च। ध्वजारोहणम् = ध्वज + आरोहणम्। सोत्साहम् – स + उत्साहम्। छात्राश्च – छात्रा: + च। हरितश्च – हरितः + च। अन्यदपि – अन्यत् + अपि। प्रगतेश्च – प्रगते: + च। अहिंसायाश्च = अहिंसायाः + च। इत्यादय = इति + आदयः। लक्षाधिकाः = लक्ष्रा + अधिकाः। रक्षार्थम् = रक्षा + अर्थम्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 त्रिवर्णः ध्वजः Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-1
उत्तर
छात्राः स्वयमेव उच्चारणं कुर्वन्तु।

प्रश्न 2.
उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-2
उत्तर
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-3

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत
(क) निर्भयं नंकः स्वयमेव रक्षति?
(ख) पार्वती तपस्यार्थ कत्र अगच्छत?
(ग) कः अशिवं चरति ?
(घ) शिवनिन्दां श्रुत्वा का क्रुद्धा जाता?
(ङ) वटुरूपेण तपोवनं कः प्राविशत् ?
उत्तर:
(क) ईश्वरः
(ख) कानने
(ग) शिवः
(घ) पार्वती
(ङ) शिवः।

प्रश्न 4.
कः/का कं/कां प्रति कथयति –

कः/काकम्/काम्
यथा-वत्से! क्व कठिनं तपः ?मातापार्वतीम्
(क) अम्ब ! पतिरूपेण शिवं प्राप्तुं तपस्यां करिष्यामि।…………………………
(ख) अत्रैव व्रतादिकं कुरु।…………………………
(ग) अयि पार्वति! सत्यमेव त्वं शिवं पतिमिच्छसि ?…………………………
(घ) अपसर, अरे वाचाल !…………………………
(ङ) पार्वति ! प्रीतोस्मि तव तपस्यया।…………………………

उत्तर

कः/काकम्/काम्
यथा-वत्से! क्व कठिनं तपः ?मातापार्वतीम्
(क) अम्ब ! पतिरूपेण शिवं प्राप्तुं तपस्यां करिष्यामि।पार्वतीमातरम् प्रति
(ख) अत्रैव व्रतादिकं कुरु।मातापार्वतीम् प्रति
(ग) अयि पार्वति! सत्यमेव त्वं शिवं पतिमिच्छसि ?वटु:पार्वतीम् प्रति
(घ) अपसर, अरे वाचाल !पार्वतीवटुम्
(ङ) पार्वति ! प्रीतोस्मि तव तपस्यया।शिवःपार्वतीम्।

प्रश्न 5.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत
(क) वटुं दृष्ट्वा पार्वती सादरं किम् अवदत् ?
(ख) वटुः पार्वतीं किम् अपृच्छत् ?
(ग) नारदवचनप्रभावात् पार्वती किं कर्तुम् ऐच्छत् ?
उत्तर:
(क) वटुं दृष्ट्वा पार्वती सादरम् अवदत्-‘वटो! स्वागतं ते। उपविशतु भवान्।’
(ख) वटुः पार्वतीम् अपृच्छत्-‘हे तपस्विनि ! किमर्थं कठिनं तपः समाचरसि ? स्वकीयाम् तनुं च मलिनां करोषि।’
(ग) नारदवचनप्रभावात् पार्वती तपस्यां कर्तुम् ऐच्छत्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा समानार्थकानि पदानि लिखत –
मञ्जूषा
माता, दृष्ट्वा, कानने, जन्तवः।
वने …………
पशवः ……………….
जननी ……………….
नयनानि ……………….
विलोक्य ……………….
उत्तर
वने – कानने
पशवः – जन्तवः
जननी – माता
नयनानि – नेत्राणि
विलोक्य – दृष्ट्वा

प्रश्न 7.
उदाहरणानुसारं पदरचनां कुरुत
I यथा – वसति स्म = अवसत्।
(क) पश्यति स्म = …………….
(ख) लिखति स्म = …………….
(ग) चिन्तयति स्म = …………….
(घ) वदति स्म = …………….
(ङ) गच्छति स्म = …………….
उत्तर
(क) पश्यति स्म = अपश्यत्
(ख) लिखति स्म = अलिखत्
(ग) चिन्तयति स्म = अचिन्तयत्
(घ) वदति स्म = अवदत्
(ङ) गच्छति स्म = अगच्छत्

II
यथा- अलिखत् = लिखति स्म
(क) ………. = कथयति स्म
(ख) …………….. = नयति स्म
(ग) ……………… = पठति स्म
(घ) ………….. = धावति स्म
(ङ) …………….. = हसति स्म
उत्तर
(क) अकथयत् = कथयति स्म
(ख) अनयत् = नयति स्म
(ग) अपठत् = पठति स्म
(घ) अधावत् = धावति स्म
(ङ) अहसत् = हसति स्म

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

ध्यातव्यम् –

‘स्म’ इत्यस्य प्रयोगः।
यदा वर्तमानकालिकैः धातुभिः सह ‘स्म’ इत्यस्य प्रयोग: भवति तदा ते धातवः भूतकालिकक्रियाणाम् अर्थ प्रकटयन्ति।

यथा-पठति स्म = पढ़ता था।
गच्छति स्म = जाता था।

ध्यातव्य –
‘स्म’ का प्रयोग
जब वर्तमानकालिक धातुओं के साथ ‘स्म’ का प्रयोग होता है तब वे धातुएँ भूतकालिक क्रियाओं का अर्थ प्रकट करती हैं; जैसे-
पठति स्म = पढ़ता था।
गच्छति स्म = जाता था।

मूलपाठः

1. नारदवचनप्रभावात् पार्वती शिवं पतिरूपेण इच्छन्ती तपस्यां कर्तुम् इच्छति स्म। सा स्वसङ्कल्पं मात्रे न्यवेदयत्। तच्छ्रुत्वाद पार्वत्याः माता चिन्ताकुला अभवत्।

पुत्र्याः कोमलतनुं दृष्ट्वा जननी आदिशत्- “वत्स्! क्व कठिन तपः क्व च तव कोमलं शरीरम् ? कथम् आतपात् शीतात् वा आत्मनं रक्षिष्यसि ? तर्हि तपः मा चर। सुखेन स्वगृहे एव वस। अत्रैव व्रतादिक कुरु। एतेनैव तव मनोरथपूर्तिः भविष्यति।”
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-4
परन्तु पार्वती अकथयत्-“अम्ब! शिवं पतिरूपेण प्राप्तुं तपस्यामेव करिष्यामि इति मे सङ्कल्पः। ईश्वर मम रक्षा करिष्यति। तपस्यार्थं कोऽपि न गृहे वसति।” एवमुक्त्वा दृढनिश्चया सा पितृगृहं परित्यज्य कानने निर्मितां स्वपर्णकुटीम् अगच्छत् शिवं च अनन्यमनसा अपूजयत्, चिरं तपस्यां च समाचरत्। कानने हिंसा: पशवः विचरन्ति स्म। तथापि पार्वती निर्भया वसति स्म। यतो हि निर्भयं जनम् ईश्वरः स्वयमेव रक्षति।
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-5
हिन्दी-अनुवाद :
नारद मुनि के वचनों के प्रभाव से पार्वती ने शिव को पति के रूप में पाने की इच्छा करते हुए तपस्या करने की इच्छा (प्रकट) की। उसने अपना संकल्प माता को बताया। यह सुनकर पार्वती की माँ चिन्ता से व्याकुल हो गई।

पुत्री के कोमल शरीर को देखकर माँ ने आदेश दिया “हे पुत्री! कहाँ (तो) कठोर तप और कहाँ तुम्हारा कोमल शरीर ? या धूप और सर्दी से कैसे अपनी रक्षा करोगी? तो (इसलिए) तप मत करो। सुख से अपने घर में ही रहो। यहाँ ही व्रत आदि करो। इसी से तुम्हारी मनोकामना पूर्ण हो जाएगी।”

परन्तु पार्वती ने कहा-“हे माँ! शिव को पति के रूप में पाने के लिए तपस्या ही करूँगी, यह मेरा संकल्प है। ईश्वर मेरी रक्षा करेंगे। तपस्या के लिए कोई भी घर में नहीं रहता है।” यह कहकर दृढ निश्चय वाली वह (पार्वती) पिता का घर छोडकर वन में बनी हुई अपनी पत्तों की कुटिया में चली गई और एकाग्रचित्त होकर शिव की पूजा की और लम्बे समय तक तपस्या की। वन में हिंसक पशु घूमते थे। फिर भी पार्वती निर्भया होकर रहती थीं क्योंकि निर्भय व्यक्ति की ईश्वर स्वयं रक्षा करता है।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

2. कतिचित् मासाः गताः। एकदा कश्चित् वटुः तपोवनं प्राविशत्। वटुं दृष्ट्वा पार्वती आसनात् उत्थाय तमुपगम्य सादरम् अवदत्-“वटो, स्वागतं ते। उपविशतु भवान्।” ।
वटुः कुशलं पृष्ट्वा कौतूहलेन अपृच्छत्-“हे तपस्विनि! किमर्थं कठिनं तपः समाचरसि ? स्वकीयां तनुं च मलिनां करोषि?” पार्वती न किञ्चित् वदति स्म। तत्सखी एव तस्याः सङ्कल्पस्य प्रयोजनं वटवे निवेदयति स्म।

तत् श्रुत्वा वटुः अपृच्छत्-“अयि पार्वति! किं सत्यमेव त्वं शिवं पतिमिच्छसि यो हि अशिवं चरति, श्मशाने वसति? यस्य त्रीणि नेत्राणि, यस्य वसनं गजचर्म, यस्य अङ्गरागः चिताभस्म, यस्य परिजनाश्च भूतगणाः, किं तमेव शिवं पतिम् इच्छसि ?”
शिवनिन्दा श्रुत्वा पार्वती क्रुद्धा जाता। सा अवदत् – “अपसर अरे वाचाल! त्वं महेश्वरस्य परमार्थस्वरूपमेव न जानासि। जनाः अनादिकालात् सङ्कल्पसिद्धये शिवमेव पूजयन्ति। तत् नोचितं त्वया सह सम्भाषणम्।”
एवमुक्त्वा यदा सा प्रस्थानाय उद्यता, तावदेव शिवः वटोः रूपं परित्यज्य तस्याः मार्गम् अवरुध्य अवदत्-“पार्वति! प्रीतोऽस्मि तव सङ्कल्पेन तपस्यया च।”
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः-6
हिन्दी-अनुवाद :
कुछ महीने बीत गए। एक बार कोई ब्रह्मचारी तपोवन में आया। ब्रह्मचारी को देखकर पार्वती ने आसन से उठकर उसके पास जाकर आदर सहित कहा-“हे ब्रह्मचारी! तुम्हारा स्वागत है। बैठिये आप।” ब्रह्मचारी ने कुशलता पूछकर जिज्ञासा से पूछा-“हे तपस्विनी! किसलिए कठोर तप कर रही हो? क्यों अपने कोमल शरीर को मैला कर रही हो?” पार्वती ने कुछ नहीं कहा। उसकी सखी ने ही उसके संकल्प का प्रयोजन उसे बता दिया।

यह सुनकर ब्रह्मचारी ने पूछा-“हे पार्वती! क्या सचमुच तुम शिव को पति (के रूप में) चाहती-हो, जो कि अमंगल आचरण करता है ? श्मशान में रहता है ? जिसके तीन नेत्र हैं, जिसका वस्त्र हाथी का चमड़ा है। जिसका सौन्दर्य प्रसाधन चिता की राख है। जिसके सेवक भूत-गण हैं, क्या तुम उसी शिव को पति (के रूप में) चाहती हो?”

शिव की निन्दा सुनकर पार्वती क्रोधित हो गई। वे बोलीं-“दूर हटो, अरे वाचाल! तुम शिव के दिव्य रूप को ही नहीं जानते हो। लोग अनादि काल से संकल्प की सिद्धि के लिए शिव को ही पूजते हैं। तो तेरे साथ बात करना उचित नहीं है।”

यह कहकर जब वे जाने के लिए तैयार हुईं, तभी शिव ने ब्रह्मचारी का रूप त्यागकर उनका मार्ग रोककर कहा-“हे पार्वती! मैं तुम्हारे संकल्प और तपस्या से प्रसन्न हूँ।”

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः

सन्धिच्छेदः
न्यवेदयत् = नि + अवदेयत्। तच्छ्रुत्वा . तत्+ श्रुत्वा। चिन्ताकुला – चिन्ता + आकुला। अत्रैव = अत्र + एव। व्रतादिकम् – व्रत + आदिकम्। एतेनैव = एतेन + एव। तपस्यार्थम्-तपस्या + अर्थम्। यतोहि = यतः + हि। कश्चित् – क: चित्। तपोवनम् – तपः + वनम्। किञ्चित् = किम् + चित्। परिजनाश्च परिजना:+च। परमार्थ-परम+अर्थ। नोचितम्-न + उचितम्। तावदेव = तावत् + एव। प्रीतोऽस्मि – प्रीतः + अस्मि

संयोगः
तपस्यामेव-तपस्याम् एव। समाचरत्-सम्+ आचरत्। स्वयमेव = स्वयम् + एव। किमर्थम् – किम् + अर्थम्। समाचरसि – सम् + आचरसि। सत्यमेव = सत्यम् + एव। पतिमिच्छसि – पतिम् + इच्छसि। तमेव = तम् + एव। स्वरूपमेव – स्वरूपम् + एव। अनादि – अन् + आदि। एवमुक्त्वा = एवम् + उक्त्वा ।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 सड.कल्पः सिद्धिदायकः Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः

प्रश्न 1.
सर्वान् श्लोकान् सस्वरं गायत।
उत्तरम्:
छात्राः श्लोकान् स्वयमेव सस्वरं गायन्तु।

प्रश्न 2.
उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः-1
उत्तरम्:
(क) प्रातः काले ईश्वरं स्मरेत्। (आम्)
(ख) अनृतं ब्रूयात्। (न)
(ग) मनसा श्रेष्ठजन सेवेत। (आम्)
(घ) मित्रेण कलहं कृत्वा जनः सुखी भवति। (न)
(ङ) प्रातःकाले शय्यां न त्यजेत्। (न)।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत
(क) कदा शय्यां त्यजेत्?
(ख) कानि कृत्वा अध्ययनं कुर्यात्?
(ग) किं ब्रूयात्?
(घ) केन सह कलहं कृत्वा नरः सुखी न भवेत्?
उत्तरम्:
(क) प्रात:काले
(ख) नित्यकर्माणि
(ग) सत्यं प्रिय
(घ) मित्रेण।

प्रश्न 4.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) प्रथमम् ईश्वरं स्मरेत्।
(ख) कलहं कृत्वा नरः दुःखी भवति।
(ग) पितरं कर्मणा सेवेत।
(घ) व्यवहारे मृदुता श्रेयसी।
(ङ) सर्वदा व्यवहारे ऋजुता विधेया।
उत्तरम्:
(क) प्रथमम् कम् स्मरेत्?
(ख) किम् कृत्वा नरः दुःखी भवति?
(ग) कम् कर्मणा सेवेत?
(घ) व्यवहारे का श्रेयसी?
(ङ) कदा व्यवहारे ऋजुता विधेया?

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः

प्रश्न 5.
प्रश्नमध्ये त्रीणि क्रियापदानि सन्ति। तानि प्रयुज्य सार्थक-वाक्यानि रचयत –
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः-2
(क) …………………………….. ।
(ख) …………………………….. ।
(ग) …………………………….. ।
(घ) …………………………….. ।
(ङ) …………………………….. ।
(च) …………………………….. ।
(छ) …………………………….. ।
(ज) …………………………….. ।
उत्तरम्:
(क) सत्यं प्रियं च ब्रूयात्।
(ख) वाचा गुरुं सेवेत।
(ग) सत्यम् अप्रियं च न ब्रूयात्।
(घ) व्यवहारे कदाचन कौटिल्यं न स्यात्।
(ङ) श्रेष्ठजनं कर्मणा सेवेत।
(च) व्यवहारे सर्वदा औदार्यं स्यात्।
(छ) अनृतं प्रियं च न ब्रूयात्।
(ज) मनसा मातरं पितरं च सेवेत।

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत तथा न कदाचन सदाच अपि
(क) भक्तः ………………………………. ईश्वरं स्मरति।
(ख) असत्यं ………………………………. वक्तव्यम।
(ग) प्रियं ………………………………. सत्यं वदेत्।
(घ) लता मेधा ………………………………. विद्यालयं गच्छतः।।
(ङ) ………………………………. कुशली भवान्?
(च) महात्मागांधी ………………………………. अहिंसां न अत्यजत्।
उत्तरम्:
(क) भक्तः सदा ईश्वरं स्मरति।
(ख) असत्यं वक्तव्यम्।
(ग) प्रियं तथा सत्यं वदेत् ।
(घ) लता मेधा विद्यालयं गच्छतः।
(ङ) अपि कुशली भवान् ?
(च) महात्मागाँधी कदाचन अहिंसा न अत्यजत्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः

प्रश्न 7.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः-3
मञ्जूषा
लिखति, कक्षायाम्, श्यामपट्टे, लिखन्ति, स:, पुस्तिकायाम्, शिक्षकः, छात्राः, उत्तराणि, प्रश्नम्, ते।
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………
उत्तरम्:
कक्षायाम् शिक्षकः श्यामपट्टे प्रश्नं लिखति।
छात्रा: उत्तरपुस्तिकायाम् उत्तराणि लिखन्ति।
ते पुस्तिकायाम् पश्यन्ति पठन्ति च।

मूलपाठः

यस्मिन् देश य आचार: पारम्पर्यक्रमागतः ।
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते ॥ 1 ॥
प्रातःकाले त्यजेच्छय्यामीश्वरं प्रथम स्मरेत् ।
नित्यकर्माणि कृत्वा च कुर्यादध्ययनं ततः ॥ 2 ॥
सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम् ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एष धर्मः सनातनः ॥ 3 ॥

अन्वयः
1. यस्मिन् देशे यः आचारः वर्णानां सान्तरालानां पारम्पर्यक्रम-आगतः सः सदाचारः उच्यते।
2. प्रात:काले शय्यां त्यजेत्। प्रथमम् ईश्वरं स्मरेत्। नित्यकर्माणि च कृत्वा ततः अध्ययनं कुर्यात्।
3. सत्यं ब्रूयात्, प्रियं ब्रूयात्, अप्रियं सत्यं न ब्रूयात्। प्रियं च अनृतं न ब्रूयात्। एषः सनातनः धर्मः।

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः-4
हिन्दी-अनुवाद :
1. किस स्थान (देश) में, जो आचरण परम्परा के क्रम से आया हुआ हो; (समाज के) वर्गों तथा उसके उपवर्गों का हो वह सदाचार कहलाता है।
2 सुबह सवेरे ही बिस्तर त्याग देना चाहिए। सबसे पहले ईश्वर का स्मरण करना चाहिए और (अपने) नित्यकर्मों को करके इसके बाद अध्ययन करना चाहिए।
3. सत्य बोलना चाहिए। प्रिय (सत्य) बोलना चाहिए। अप्रिय (कड़वा) सत्य नहीं बोलना चाहिए और प्रिय झूठ (भी) महीं बोलना चाहिए। यह सनातन (शाश्वत) धर्म है।

2. सर्वदा व्यवहारे स्यात् औदार्यं सत्यता तथा ।
ऋजुता मृदुता चापि कौटिल्यं न कदाचन ॥ 4 ॥
श्रेष्ठं जनं गुरुं चापि मातरं पितरं तथा ।
मनसा कर्मणा वाचा सेवेत सततं सदा ॥ 5 ॥
मित्रेण कलहं कृत्वा न कदापि सुखी जनः ।
इति ज्ञात्वा प्रयासेन तदेव परिवर्जयेत् ॥ 6 ॥

शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः-5
हिन्दी-अनुवाद :
4. हमेशा व्यवहार (बर्ताव) में उदारता, सच्चाई, सरलता और कोमलता होनी चाहिए। कुटिलता कभी नहीं होनी चाहिए।
5. श्रेष्ठ व्यक्ति, गुरु, माता तथा पिता की सदैव मन, कर्म और वचन से निरन्तर सेवा करनी चाहिए।
6. मित्र से झगड़ा करके व्यक्ति कभी सुखी नहीं रह सकता है। यह जानकर प्रयास-पूर्वक इसे (कलह को) त्याग देना चाहिए।

सन्धिच्छेदाः
क्रमागतः – क्रम + आगतः। सान्तरालानाम् – स + अन्तरालानाम्। स सदाचार उच्यते – सः + सत् + आचारः + उच्यते। त्यजेच्छय्याम् – त्यजेत् + शय्याम्। कुर्यादध्ययनम् – कुर्यात् + अध्ययनम्। नानृतम् – न + अनृतम्। एष धर्मः – एषः + धर्म:। चापि च + अपि। कदापि = कदा + अपि। तदेव – तत् + एव।

संयोगः : शय्यामीश्वरम् = शय्याम् + ईश्वरम्। सत्यमप्रियम् = सत्यम् + अप्रियम्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 सदाचारः Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(क) ‘पण्डिता”सरस्वती’ इति उपाधिभ्यां का विभूषिता?
(ख) रमा कुतः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती ?
(ग) रमाबाई केन सह विवाहम् अकरोत् ?
(घ) कासां शिक्षायै रमाबाई स्वकीयं जीवनम् अर्पितवती?
(ङ) रमाबाई उच्चशिक्षार्थं कुत्र अगच्छत् ?
उत्तर:
(क) रमाबाई
(ख) स्वमातुः
(ग) विपिनबिहारीदासेन सह
(घ) नारीणाम्
(ङ) इंग्लैण्डदेशम्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

प्रश्न 2.
रेखाकितपदानि आधुत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत
(क) रमायाः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत।
(ख) पत्युः मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत्।
(ग) रमाबाई मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
(घ) 1922 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।
(ङ) स्त्रियः शिक्षा लभन्ते स्म।
उत्तर
(क) कस्याः पिता समाजस्यप्रतारणाम् असहत् ?
(ख) कस्य मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत् ?
(ग) रमाबाई कस्मिन् नगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
(घ) 1922 तमे ख्रिष्टाब्दे कस्याः निधनम् अभवत् ।
(ङ) का: शिक्षा लभन्ते स्म ?

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(क) रमायाः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत।
(ख) पत्युः मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत्।
(ग) रमाबाई मुम्बईनगरे ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्।
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम।
(ङ) स्त्रियः शिक्षा लभन्ते स्म।
उत्तर:
(क) कस्याः पिता समाजस्य प्रतारणाम् असहत?
(ख) कस्य मरणानन्तरं रमाबाई महाराष्ट्र प्रत्यागच्छत् ?
(ग) रमाबाई कुत्र शारदा-सदनम् अस्थापयत् ?
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे कस्याः निधनम् अभवत् ?
(ङ) काः शिक्षां लभन्ते स्म?

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदानां निर्देशानुसारं पदपरिचयं लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-2
उत्तर:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-3

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां धातूनां लकार पुरुष वचनञ्च लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-4
उत्तर:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-5

प्रश्न 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारं लिखत
(क) रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत्।
(ख) 1858 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई जन्म अलभत।
(ग) सा उच्चशिक्षार्थं इंग्लैण्डदेशं गतवती।
(घ) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत्।
(ङ) सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।
(च) सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
उत्तर:
(क)1858 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई जन्म अलभत।
(ख सा स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
(ग) रमाबाई-महोदयायाः विपिनबिहारीदासेन सह विवाहः अभवत्।
(घ) सा उच्चशिक्षार्थं इंग्लैण्डदेशं गतवती।
(ङ) सा मुम्बईनगरे शारदा-सदनम् अस्थापयत्।
(च) 1922 तमे ख्रिस्ताब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत् ।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

मूलपाठः

1. रमाबाई संस्कृतवैदुष्येण ‘पण्डिता’, ‘सरस्वती’ इति उपाधिभ्या विभूषिता। सा 1858 तमे नि ष्टाब्दे जन्म अलभत। तस्याः पिता अनन्तशास्त्री डोंगरे माता च लक्ष्मी बाई आस्ताम्। तस्मिन् काले स्त्रीशिक्षायाः स्थितिः चिन्तनीया आसीत्। स्त्रीणां कृते संस्कृतशिक्षणं प्रायः प्रचलितं नासीत् किन्तु पण्डितः अनन्तशास्त्री डोंगरे रूढिबद्धा धारणां परित्यज्य स्वपत्नी संस्कृतमध्यापयत्। एतदर्थ रमाया। पिता समाजस्य प्रतारणाम् अपि असहत। अनन्तरं रमा अपि स्वमातुः संस्कृतशिक्षा प्राप्तवती।
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-1
कालक्रमेण रमायाः पिता विपन्नः सञ्जातः। तस्याः पितरौ ज्येष्ठा भगिनी च दुर्भिक्षपीडिताः दिवङ्गताः। तदनन्तरं रमा स्व-ज्येष्ठभ्रात्रा सह पद्भ्यां समग्रे भारत भ्रमणं कुर्वती कोलकातां प्राप्ता। तत्र सा ब्रह्मसमाजेन प्रभाविता वेदाध्ययनम् अकरोत्। पश्चात् सा बालिकानां स्त्रीणां च कृते संस्कृतस्य वेदशास्त्रादिकस्य च शिक्षायै आन्दोलनं प्रारब्धवती। 1880 तमे ख्रिष्टाब्दे सा विपिनबिहारीदासेन सह न्यायालये विवाहम् अकरोत्। सार्द्धकवर्षानन्तरं तस्याः पतिः दिवङ्गतः।।
शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-6
हिन्दी-अनुवाद :
रमाबाई संस्कृत में विद्वत्ता के कारण ‘पण्डिता’,’सरस्वती’ इत्यादि उपाधियों से विभूषित हुई। वे सन् 1858 में जन्मीं। उनके पिता अनन्त शास्त्री डोंगरे तथा माता लक्ष्मी बाई थीं। उस काल में स्त्री शिक्षा की स्थिति सोचनीय (दयनीय) थी। स्त्रियों के लिए स्त्री शिक्षण प्रायः प्रचलित नहीं था किन्तु पण्डित अनन्त शास्त्री ने परम्परागत धारणा को त्यागकर अपनी पत्नी को संस्कृत पढ़ाई। इसलिए रमा के पिता ने समाज की प्रताड़ना भी सही। – इसके बाद रमा ने भी अपनी माता से संस्कृत-शिक्षा प्राप्त की।

कालक्रम के अनुसार रमा के पिता निर्धन हो गए। उसके माता-पिता और बड़ी बहिन अकाल पीड़ित होकर स्वर्ग सिधार गए। इसके बाद रमा अपने बड़े भाई के साथ पैदल ही सारे भारत में भ्रमण करती हुई कोलकाता पहुँच गई। वहाँ उन्होंने ब्रह्म समाज से प्रभावित होकर वेदों का अध्ययन किया। इसके बाद उन्होंने बालिकाओं और स्त्रियों के लिए संस्कृत और वेदशास्त्र आदि की शिक्षा के लिए आन्दोलन प्रारम्भ किया। सन् 1880 में उन्होंने विपिन बिहारी दास के साथ न्यायालय में विवाह किया। डेढ़ वर्ष के बाद उनके पति (भी) स्वर्ग सिधार गए।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

2. तदनन्तरं सा पुत्र्या मनोरमया सह महाराष्ट्रं प्रत्यागच्छत्। नारीणां समुचितसम्मानाय शिक्षायै च सा स्वकीय जीवनम् अर्पितवती। सर्वकारेण संघटिते उच्चशिक्षा-आयोगे रमाबाई नारीशिक्षाविषये स्वमतं प्रस्तुतवती। सा उच्चशिक्षार्थम् इंग्लैण्डदेशं गतवती। तत्र ईसाईधर्मस्य स्त्रीविषयकैः उत्तमविचारैः प्रभाविता जाता।
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-7
इंग्लैण्डदेशात् रमाबाई अमेरिकादेशम् अगच्छत्। तत्र सा भारतस्य विधवास्त्रीणां सहायतार्थम् अर्थसञ्चयम् अकरोत्। भारतं प्रत्यागत्य मुम्बईनगरे सा ‘शारदा-सदनम्’ अस्थापयत्। परम् इदं सदनं पुणेनगरे स्थानान्तरितं जातम्। अस्मिन् आश्रमे निस्सहायाः स्त्रियः निवसन्ति स्म। तत्र स्त्रियः मुद्रण-टङ्कण-काष्ठलादीनाञ्च प्रशिक्षणमपि लभन्ते स्म। तदनन्तरं पुणेनगरस्य समीपे केडगाँव-नाम्नि स्थाने ‘मुक्तिमशन’ नाम संस्थानं तया स्थापितम्। अत्र अधुना अपि निराश्रिताः स्त्रियः ससम्मानं जीवनं यापयन्ति।

1922 तमे ख्रिष्टाब्दे रमाबाई-महोदयायाः निधनम् अभवत् किन्तु स्त्रीशिक्षायां समाजसेवायाञ्च तस्याः कार्यम् अविस्मरणीयम् अस्ति। समाजसेवायाः अतिरिक्त लेखनक्षेत्रे अपि तस्याः महत्त्वपूर्णम् अवदानम् अस्ति। ‘स्त्रीधर्मनीति’, ‘हाई कास्ट, हिन्दू विमेन’ इति तस्याः प्रसिद्ध रचनाद्वयं वर्तते।
शब्दार्थाः
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई-8
हिन्दी-अनुवाद :
इसके बाद वे (अपनी) पुत्री के साथ महाराष्ट्र लौट आई। नारियों के समुचित सम्मान और शिक्षा के लिए उन्होंने अपना जीवन अर्पित कर दिया। सरकार के द्वारा बनाए गए उच्च शिक्षा आयोग में रमाबाई ने नारी-शिक्षा के विषय में अपना मत रखा। वे उच्च शिक्षा के लिए इंग्लेण्ड गई। वहाँ वे ईसाई धर्म के स्त्री शिक्षा विषयक उच्च विचारों से प्रभावित हुई।

रमा बाई इंग्लैण्ड से अमेरिका गई। वह उन्होंने भारत की विधवा स्त्रियों की सहायता के लिए धन एकत्रित किया। भारत लौटकर मुम्बई में उन्होंने ‘शारदा-सदन’ की स्थापना की परन्तु यह सदन पुणे स्थानान्तरित हो गया। इस आश्रम में असहाय (बेसहारा) स्त्रियाँ रहती थीं। वहाँ स्त्रियाँ छपाई, टाइप, लकड़ी की कला आदि का प्रशिक्षण भी पाती थीं। इसके बाद पुणे नगर के पास ‘केड गाँव’ नामक स्थान पर ‘मुक्ति-मिशन’ नाम की संस्था स्थापित की। यहाँ आज भी बेसहारा स्त्रियाँ सम्मान सहित जीवनयापन करती हैं।

सन् 1922 में रमाबाई महोदया का निधन हो गया किन्तु स्त्री शिक्षा और समाज सेवा का इनका अर्थ अविस्मरणीय है। समाजसेवा के अतिरिक्त लेखन के क्षेत्र में भी उसका महत्त्वपूर्ण योगदान है। ‘स्त्रीधर्मनीति’ और ‘हाई कास्ट हिन्दू विमेन’ (अभिजात हिन्दू महिला) उनकी दो प्रसिद्ध रचनाएँ हैं।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई

सन्धिच्छेदाः
ख्रिष्टाब्दे = ख्रिष्ट + अब्दे। नासीत् = न + आसीत्। एतदर्थम् = एतत् + अर्थम्। तदनन्तरम् – तत् । अनन्तरम्। वेदाध्ययनम् = वेद + अध्ययन। वेदशास्त्रादिकस्य – वेदशास्त्र + आदिकस्य। न्यायालये = न्याय + आलये। सार्धकवर्षानन्तरम् = सार्ध + एकवर्ष + अनन्तरम्। प्रत्यागच्छत् = प्रति + आगच्छत्। उच्चशिक्षार्थम् = उच्चशिक्षा + अर्थम्। सहायतार्थम् – सहायता + अर्थम्। स्थानान्तरितम् – स्थान + अन्तरितम्। कलादीनाञ्च – कला + आदीनाम् + च। निराश्रिताः – नि: + आश्रिताः। सेवायाञ्च = सेवायाम् + च।

संयोगः संस्कृतमध्यापयत् = संस्कृतम् + अध्यापयत्। अनन्तरम् = अन् + अन्तम्। समुचित = सम् + उचित। प्रशिक्षणमपि = प्रशिक्षणम् + अपि।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 पण्डिता रमाबाई Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
उपरि – अधः – उच्चैः
नीचैः – बहिः – अलम्
कदापि – अन्तः – पुनः
कुत्र – कदा – एकदा
उत्तर:
स्वयं उच्चारण कीजिए।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

प्रश्न 2.
मञ्जूषात: अव्ययपदानि चित्वा वाक्यानि पूरयत
मञ्जूषा
अलम् अन्तः बहिः अधः उपरि
(क) वृक्षस्य ………………………………………………. खगाः वसन्ति।
(ख) ………………………………………………. विवादेन।
(ग) वर्षाकाले गृहात् ……………………………………………… .
(घ) मञ्चस्य ………………………………………………. श्रोतारः उपविष्टाः सन्ति ।
(ङ) छात्रा: चलच्चित्रगृहस्य ………………………………………………. प्रविशन्ति।
उत्तर:
(क) उपरि
(ख) अलम्
(ग) बहिः
(घ) अधः
(ङ) अन्तः।

प्रश्न 3.
अशुद्धं पदं चिनुत
(क) गमन्ति, यच्छन्ति, पृच्छन्ति, धावन्ति।
(ख) रामेण, गृहेण, सर्पेण, गजेणा।
(ग) लतया, सुप्रिया, रमया, निशया।
(घ) लते, रमे, माते, प्रिये।
(ङ) लिखति, गर्जति, फलति, सेवति।
उत्तर
(क) गमन्ति, यच्छन्ति, पृच्छन्ति, धावन्ति। – गमन्ति
(ख) रामेण, गृहेण, सर्पेण, गजेणा। – गजेण
(ग) लतया, सुप्रिया, रमया, निशया। – सुप्रिया
(घ) लते, रमे, माते, प्रिये। – माते
(ङ) लिखति, गर्जति, फलति, सेवति। – सेवति।

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः समानार्थक पदानि चित्वा लिखत-
मञ्जूषा
प्रसन्नतायाः, चिकित्सकम्, लब्ध्वा, कुटिलः, दक्षाः
(क) प्राप्य …………
(ख) कुशलाः ……….
(ग) हर्षस्य …………
(घ) वक्र: …………
(ङ) वैद्यम् …………
उत्तर
(क) प्राप्य – लब्ध्वा
(ख) कुशलाः – दक्षाः
(ग) हर्षस्य – प्रसन्नतायाः
(घ) वक्र: – कुटिलः
(ङ) वैधम् – चिकित्सकम्

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत
(क) मञ्चे कति बालकवयः उपविष्टाः सन्ति?
(ख) के कोलाहलं कुर्वन्ति ?
(ग) गजाधरः कम् उद्दिश्य काव्यं प्रस्तौति?
(घ) तुन्दिलः कस्य उपरि हस्तम् आवर्त्तयति?
(ङ) लोके पुनः पुनः कानि भवन्ति ?
(च) दशमः ग्रहः कः?
उत्तर:
(क) चत्वारः
(ख) श्रोतारः
(ग) आधुनिक वैद्यम्
(घ) तुन्दस्य
(ङ) शरीराणि
(च) जामाता।

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा कथायाः पूर्तिं कुरुत-
मञ्जूषा
नासिकायामेव वारंवारम् खड्गेन दूरम् मित्रता मक्षिका व्यजनेन उपाविशत् छिन्ना सुप्तः प्रियः
प्रियः पुरा एकस्य नृपस्य एकः ………………. वानरः आसीत्। एकदा नृपः ………………. आसीत्। वानरः ………… तम् अवीजयत्। तदैव एका ………………. नृपस्य नासिकायाम् ……………….। यद्यपि वानरः ………………. व्यजनेन तां निवारयति स्म तथापि सा पुनः पुनः नृपस्य ……………. उपविशति स्म। अन्ते सः मक्षिकां हन्तुं ………………. प्रहारम् अकरोत्। मक्षिका तु उड्डीय ………………. गता, किन्तु खड्गप्रहारेण नृपस्य नासिका ………………. अभवत्। अतएवोच्यते-“मुर्खजनैः सह ………………. नोचिता।”
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्-1
उत्तर
पुरा एकस्य नृपस्य एकः प्रियः वानरः आसीत्। एकदा नृपः सुप्तः आसीत्। वानरः व्यजनेन तम् अवीजयत्। तदैव एका मक्षिका नृपस्य नासिकायाम् उपाविशत्। यद्यपि वानरः वारंवारं व्यजनेन तां निवारयति। स्म तथापि सा पुनः पुनः नृपस्य नासिकायामेव उपविशति स्म। अन्ते सः मक्षिका हन्तुं खड्गेन प्रहारम् अकरोत्। मक्षिका तु उड्डीय दूरं गता, किन्तु खड्गप्रहारेण नृपस्य नासिका छिन्ना अभवत् । अतएवोच्यते-“मूर्खजनैः सह मित्रता नोचिता।”

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

प्रश्न 7.
विलोमपदानि योजयत
अधः – नीचैः
अन्तः – सुलभम्
दुर्बुद्धे! – उपरि
उच्चैः – बहिः
दुर्लभम् – सुबुद्धे!
उत्तर:
अधः – उपरि
अन्तः – बहिः
दुर्बुद्धे! – सुबुद्धे!
उच्चैः – नीचैः
दुर्लभम् – सुलभम्

ध्यातव्यम्

अस्मिन् पाठे अधः, अन्तः, बहिः, नीचैः, पुनः इत्यादीनि अव्ययपदानि सन्ति। एषां त्रिषु लिङ्गेषु, त्रिषु वचनेषु सर्वासु विभक्तिषु च एकमेव रूपं भवति, विकारो न जायते।

उक्तञ्च-
सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु।
वचनेषु च सर्वेषु यन्न व्येति तदव्ययम्॥

ध्यातव्य-
इस पाठ में ‘अधः, अन्तः, बहिः, नीचैः, पुनः इत्यादि अव्यय-पद हैं। इनका तीनों लिंगों, तीनों वचनों और सभी विभक्तियों में एक ही रूप होता है, विकार (बदलाव) नहीं होता है।
कहा भी गया है-तीनों लिंगों, सभी विभक्तियों और सभी वचनों में जो समान रहता है, बदलता नहीं, वह अव्यय है।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

मूलपाठः

1.(विविध-वेशभूषाधारिणः चत्वारः बालकवयः मञ्चस्य उपरि उपविष्टाः सन्ति। अधः श्रोतारः हास्यकविताश्रवणाय उत्सुकाः सन्ति कोलाहलं कुर्वन्ति च)
सञ्चालकः – अलं कोलाहलेन। अद्य परं हर्षस्य अवसरः यत् अस्मिन् कविसम्मेलने काव्यहन्तारः कालयापकाश्च भारतस्य हास्यकविधुरन्धराः समागताः सन्ति। एहि, करतलध्वनिना वयम् एतेषां स्वागतं कुर्मः।
गजाधरः – सर्वेभ्योऽरसिकेभ्यो नमो नमः। प्रथमं तावद् अहम् आधुनिक वैद्यम् उद्दिश्य स्वकीयं काव्यं श्रावयामिवैद्यराज! नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर ।। यमस्तु हरति प्राणान् वैद्यः प्राणान् धनानि च ॥ 1 ॥
कालान्तकः- अरे! वैद्यस्तु सर्वत्र परन्तु न ते मादृशाः कुशलाः जनसंख्यानिवारणे। ममापि काव्यम् इदं शृण्वन्तु भवन्तःचिता प्रज्वलिता दृष्ट्वा वैद्यो विस्मयमागतः । नाहं गतो न मे भ्राता कस्येवं हस्तलाघवम् ॥ 2 ॥ (सर्वे पुनः हसन्ति)
तुन्दिलः, – (तुन्दस्य उपरि हस्तम् आवर्तयन्) तुन्विलोऽह भोः। ममापि इदं काव्यं श्रूयताम, जीवने धार्यतां चपरानं प्राप्य दुर्बुद्धे! मा शरीरे दयां कुरु । परानं दुर्लभं लोके शरीराणि पुनः पुनः ॥ 3 ॥ (सर्वे पुनः अट्टहासं कुर्वन्ति)
अन्वयः
1. यमराजसहोदर! वैद्यराज! तुभ्यं नमः। यमः तु प्राणान् (एव) हरति। नैद्यः प्राणान् धनानि च।
2. प्रज्ज्वलितां चितां दृष्ट्वा वैद्यः विस्मयम आगतः। न अहं गतः न मे भ्राता, इदं हस्तलाघवं कस्य (अस्ति)?
3. दुर्बुद्धे! पर-अन्नं प्राप्य शरीरे दयां मा कुरु। लोके परान्नं दुर्लभम्, शरीराणि (तु) पुनः पुनः (लभन्ते)।
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्-2
हिन्दी-अनुवाद :
(विविध वेषभूषा धारण किए हुए चार बाल-कवि मञ्च के ऊपर बैठे हैं। नीचे श्रोतागण हास्यकविता सुनने के लिए उत्सुक हैं और शोर कर रहे हैं।)
सञ्चालक – कोलाहल मत कीजिए। आज हर्ष का महान् अवसाद है कि इस कवि-सम्मेलन में काव्य की हत्या करने वाले और समय का विनाश करने वाले श्रेष्ठ हास्य कवि आए हुए हैं। आइए, तालियों से उनका स्वागत करते हैं।
गजाधर – सभी नीरसों (अरसिकों) को नमस्कार, नमस्कार। पहले तो मैं आधुनिक वैद्य (डॉक्टर) पर अपनी कविता सुनाता हूँ- (1) “हे यमराज के सगे भाई वैद्यराज! तुम्हें नमस्कार है। यमराज तो केवल प्राण हरता है। वैद्य प्राण और धन दोनों को नष्ट करता है।” (सभी जोर से हँसते हैं।)
कालान्तक – अरे! वैद्य तो सब जगह हैं परन्तु वे जनसंख्या को मिटाने में मेरी तरह कुशल नहीं हैं। मेरी भी यह कविता सुनिए आप- (2) “जलती हुई चिता को देखकर वैद्य आश्चर्यचकित हो गया। (उसने सोचा) न मैं इसके (मृत के घर) यहाँ गया था और न मेरा भाई। फिर यह हाथ की सफाई किसकी है?”
तुन्दिल – (तोंद के ऊपर हाथ फेरते हुए) अरे मैं तुन्दिल हूँ। मेरी भी कविता सुनिए और इसे जीवन में धारण कीजिए- (3) “हे दुर्बुद्धि (मन्दमति)! दूसरे का अन्न (भोजन) पाकर (अपने) शरीर पर दया मत कर। संसार में दूसरे का अन्न मिलना कठिन है, शरीर तो बार-बार (मिलते हैं)।” (सभी फिर से अट्टहास करते हैं।)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

2. धुन्धः – अरे! भवन्त जानन्ति एव यद् आधुनिकाः वैज्ञानिकाः प्लूटो-ग्रहं न स्वीकुर्वन्ति। तेषां मते अष्ट एव ग्रहाः, किन्तु मन्मतेन दश ग्रहाः सन्ति।
श्रोसारः – अयि! कविधुरन्धर! कस्तावत् दशमो ग्रहः? अस्माभिः कदापि न श्रुतम्। तस्य च कः प्रभावः ?
धुन्धः – सावधानमनसा शृण्वन्तु भवन्तः दशमग्रहस्य वैशिष्ट्यम्सदा वक्रः सदा क्रूरः सदा मानधनापहः। कन्याराशिस्थितो नित्यं जामाता दशमो ग्रहः ॥ 4 ॥ (काव्यपाठश्रवणेन उत्प्रेरितः एकः बालकोऽपि आशुकविता रचयति सहासं श्रावयति च)
बालकः – श्रूयताम्, श्रूयतां भोः! ममापि काव्यम् गजाधरं यम नौमि तुन्दिलं चान्नलोलुपम्। दशमं च ग्रहं धुन्धं कालान्तक तथैव व ॥ 5 ॥ (काव्यं श्रावयित्वा ‘हा हा हा’ इति कृत्वा हसति। अन्ये चाऽपि हसन्ति, बहि: निष्क्रम्य सर्वे गृहं च गच्छन्ति।)

अन्वयः 4. सदा वक्रः, सदा क्रूरः, सद मान-धनापहः, नित्यं कन्याराशि-स्थित: जामाता दशम: ग्रहः।
5. गजाधर, यम, तुन्दिलम्, अन्नलोलुपं च नौमि। तथा एव च दशमं ग्रहं धुन्ध, कालान्तकं च (नौमि)।
शब्दार्थाः

हिन्दी-अनुवाद :
धुन्ध : अरे! आप सब जानते ही हैं कि आधुनिक वैज्ञानिक प्लूटो को ग्रह नहीं मानते हैं। उनके मत से आठ ही ग्रह हैं किन्तु मेरे मत से ग्रह दश हैं।
श्रोतागण : अरे! श्रेष्ठकवि! कौन है वह दसवाँ ग्रह ? हमने कभी भी नहीं सुना और उसका प्रभाव क्या है ?
धुन्ध : सावधान मन से सुनिए आप लोग दसवें ग्रह की विशेषता-
(4) हमेशा कुटिल (वक्री), सदैव निर्दय, हमेशा यान और धन का अपहरण करने वाला, सदा कन्या राशि पर रहने वाला दसवाँ ग्रह जमाई है।
(काव्यपाठ सुनने से प्रेरित एक बालक भी तात्कालिक कविता रचता है और हँसी सहित सुनाता है।)

‘बालक : सुनिए, अरे। सुनिए, मेरी भी कविता- (5) “मेरी गजाधर को, यमराज को, तुन्दिल को, अन्न (भोजन) के लालची को नमन करता हूँ और उसी तरह दसवें ग्रह धुन्ध को कालान्तक को (नमन करता हूँ।” (कविता सुनाकर ‘हा हा हा’ करके हँसता है और दूसरे भी हंसते हैं। बाहर निकलकर सभी घर जाते हैं।)

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम्

सन्धिच्छेदाः
कालयापकाश्च = कालयापकाः + च। स्वागतम् = सु + आगतम्। सर्वेभ्योऽरसिकेभ्यो नमो नमः = सर्वेभ्यः + अरसिकेभ्यः + नमः + नमः। तावद् अहम् – तावत् + अहम्। नमस्तुभ्यम् = नमः + तुभ्यम्। यमस्तु – यमः + तु। वैद्यस्तु – वैद्यः + तु। ममापि = मम + अपि। वैद्यो विस्मयम् – वैद्यः । विस्मयम्। नाहम् = न + अहम्। गतो न = गतः + न। कस्येदम् – कस्य + इदम्। तुन्दिलोऽहम् = तुन्दिल: + अहम्। परान्नम् – पर + अन्नम्। मन्मतेन = मत् + मतेन! कस्तावत् – क: + तावत्। कदापि – कृदा + अपि। मानधनापहः – मानधन + अपहः। राशिस्थितो नित्यम् = राशिस्थितः + नित्यम्। दशमो ग्रहः – दशमः + ग्रहः। बालकोऽपि = बालक: + अपि। चान्नलोलुपम् – च + अन्नलोलुपम्। तथैव = तथा + एव। चापि च + अपि।

संयोगः – विस्मयमागतः – विस्मयम् + आगतः।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 हास्यबालकविसम्मेलनम् Read More »

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

Haryana State Board HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम् विनश्यति Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
विंशतिः – त्रिंशत् – चत्वारिंशत्
द्वाविंशतिः – द्वात्रिंशत् – द्विचत्वारिंशत्
चतुर्विंशतिः – त्रयस्त्रिंशत् – त्रयश्चत्वारिंशत्
पञ्चविंशतिः – चतुस्त्रिंशत् – चतुश्चत्वारिंशत्,
अष्टाविंशतिः – अष्टात्रिंशत् – सप्तचत्वारिंशत्
नवविंशतिः – नवत्रिंशत् – पञ्चाशत्।
उत्तरम्:
स्वयं उच्चारण कीजिए।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत
(क) कस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन्?
(ख) कस्य गृहे कर्मकर: नासीत्?
(ग) श्रीकण्ठस्य आतिथ्यम् के अकुर्वन्?
(घ) प्रत्येकं चतुर्थवर्षे फरवरी-मासे कति दिनानि भवन्ति?
(ङ) कति ऋतवः भवन्ति?
(च) कृष्णमूर्तेः कति कर्मकराः सन्ति?
उत्तरम्:
(क) श्री कण्ठस्य भवने सर्वविधानि सुखसाधनानि आसन् ?
(ख) श्रीकण्ठस्य गृहे कर्मकरः नासीत् ?
(ग) श्रीकण्ठस्य आतिथ्यं कृष्णमूर्तिः तस्य माता-पिता च अकुर्वन् ?
(घ) प्रत्येकं चतुर्थवर्षे फरवरी-मासे एकोनविंशतिः दिनानि भवन्ति ?
(ङ) षड् ऋतवः भवन्ति।
(च) कृष्णमूर्तेः बहवः कर्मकराः सन्ति ?

प्रश्न 3.
चित्राणि गणयित्वा तदने संख्यावाचकशब्दं लिखत-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-1
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-2

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः अड्कानां कृते पदानि चिनुत-
मञ्जूषा
चत्वारिंशत्, सप्तविंशतिः, एकत्रिंशत्, पञ्चाशत्, अष्टाविंशतिः, त्रिंशत्, चतुर्विंशतिः
28 …………
27 …………
30 …………
31 ……….
24 ……….
40 ………..
50 ……….
त्रयस्त्रिंशत्।
उत्तरम्-
28 = अष्टाविंशतिः
27 = सप्तविंशतिः
30 = त्रिंशत्
31 = एकत्रिंशत्
24 = चतुर्विंशतिः
40 = चत्वारिंशत्
50 = पञ्चाशत्।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

प्रश्न 5.
चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च प्रयुज्य वाक्यानि रचयत
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-3
उत्तरम्:
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-4
(क) एषः कृषक: क्षेत्रम् कर्षति।
(ख) एतौ कृषकौ खननकार्यम् कुरुतः।
(ग) एते कृषकाः धान्यम् रोपयन्ति।
(घ) एष: कृषक: क्षेत्रं कर्षति।

प्रश्न 6.
रेखाङ्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं करुत
यथा- अहं स्वावलम्बनस्य सुखं प्रतिदिनम् अनुभवामि।
अहं कस्य सुखं प्रतिदिनम् अनुभवामि?
(क) कृष्णमूर्तिः सामान्यकृषकस्य पुत्रः आसीत्।
(ख) अधुना गृहे कोऽपि कर्मकरः नास्ति।
(ग) नक्षत्राणाम् आवागमनं स्वयमेव भवति।
(घ) एकस्मिन् वर्गे सप्तदश छात्रा: अपठन्।
उत्तरम्:
(क) कः सामान्यकृषकस्य पुत्रः आसीत्?
(ख) अधुना कुत्र कोऽपि कर्मकरः नास्ति?
(ग) केषाम् आवागमनं स्वयमेव भवति?
(घ) एकस्मिन् वर्गे कति छात्राः अपठन्?

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
षड्, त्रिंशत्, एकत्रिंशत्, द्वौ, द्वादश, अष्टाविंशतिः।
(क) ………………………………. ऋतवः भवन्ति।
(ख) मासा: ………………………………. भवन्ति ।
(ग) एकस्मिन् मासे ………………………………. अथवा ………………………………. दिवसाः भवन्ति।
(घ) फरवरी-मासे सामान्यत: ………………………………. दिनानि भवन्ति।
(ङ) मम शरीरे ………………………………. हस्तौ स्तः।
उत्तरम्:
(क) षड् ऋतवः भवन्ति।
(ख) मासाः द्वादश भवन्ति।
(ग) एकस्मिन् मासे त्रिंशत् अथवा एकत्रिंशत् दिवसाः भवन्ति।
(घ) फरवरी-मासे सामान्यतः अष्टाविंशतिः दिनानि भवन्ति।
(ङ) मम शरीरे द्वौ हस्तौ स्तः।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

ध्यातव्यम्

वैदिकपरम्परानुसारं भारतीयमासानां ऋतूनां च नामानि-
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-5

मूलपाठः

1. कृष्णमूर्तिः श्रीकण्ठश्च मित्रे आस्ताम्। श्रीकण्ठस्य पिता समृद्धः आसीत्। अतः तस्य भवने सर्वविधानि सुख-साधनानि आसन्। तस्मिन् विशाले भवने चत्वारिंशत् स्तम्भाः आसन्। तत्र अष्टादश-प्रकोष्ठेषु पञ्चाशत् गवाक्षाः, चतुश्चत्वारिंशत् द्वाराणि च आसन्। परं कृष्णमूर्तेः माता पिता च कृषकदम्पती। तस्य वासगृहं आडम्बरविहीन सुन्दरञ्च आसीत्।
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-6
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-7
एकदा श्रीकण्ठः तेन सह तस्य गृहम् अगच्छत्। तत्र कृष्णमूर्तिः तस्य माता पिता च स्वशक्त्या श्रीकण्ठस्य आतिथ्यम् अकुर्वन्। तस्य गृहे कोऽपि कर्मकरः नासीत्। एतत् दृष्ट्वा श्रीकण्ठः अकथयत्- “मित्र! अहं भवताम् आतिथ्येन सन्तुष्टोऽस्मि। केवलम् एतदेव तथ्यं मां दुःखयति यत् तव गृहे एकोऽपि भृत्यः नास्ति येन मम आतिथ्याय भवन्तः कष्ट कुर्वन्ति। मम गृहे तु बहवः कर्मराः सन्ति।”
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-8
हिन्दी-अनुवाद :
कृष्णमूर्ति और श्रीकण्ठ (दोनों) मित्र थे। श्रीकण्ठ के पिता धनवान् थे। इसलिए उसके घर में सब प्रकार के सुख-साधन थे। उसके विशाल भवन में चालीस खम्बे थे। वहाँ अठारह कमरों में पचास झरोखे और चालीस दरवाजे थे परन्तु कृष्णमूर्ति के माता-पिता किसान थे। उनका रहने का घर आडम्बरों (दिखाने) से रहित और सुन्दर था।

एक बार श्रीकण्ठ उसके साथ उसके घर गया। वह कृष्णमूर्ति के माता-पिता ने अपनी शक्ति के अनुसार श्रीकण्ठ का अतिथि सत्कार किया। उसके घर में कोई भी नौकर नहीं था। यह देखकर श्रीकण्ठ ने कहा- “मित्र! मैं आपके अतिथि सत्कार से सन्तुष्ट हूँ। केवल यही तथ्य मुझे दुःख दे रहा है कि तुम्हारे घर में एक भी नौकर नहीं है। इस कारण मेरे आतिथ्य के लिए आप कष्ट कर रहे हैं। मेरे घर में तो अनेक नौकर हैं।”

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्

2. तदा स्वावलम्बी कृष्णमूर्तिः अवदत्-“मित्र! ममापि अष्टौ कर्मकराः सन्ति। ते च द्वौ पादौ, द्वौ हस्तो, द्वे नेत्रे, द्वे श्रोत्रे इति। एते प्रतिक्षणं ममाधीनाः। परन्तु तव भृत्याः अहर्निश कर्माणि कर्तुं न शक्नुवन्ति। त्वं तु स्वकार्यार्थं स्वभृत्याधीनः। यदा यदा ते अनुपस्थिताः, तदा तदा त्वं कष्टम् अनुभवसि। स्वावलम्बने तु सर्वदा सुखमेव, न कदापि कष्टं भवति।”

अहं मासे मासे ऋतौ ऋतौ च स्व-दिनचर्याम् अनुकूलयामि। एतत् श्रुत्वा श्रीकण्ठः अकथयत्-“मित्र! अहं तु न जानाम के मासाः भवन्ति के च ऋतवः।” एतत् श्रुत्वा कृष्णमूर्तिः द्वादशमासानां षण्णाम् ऋतूनां च नामानि अवदत्। श्रीकण्ठः अपृच्छत्-“एकस्मिन् मासे कति दिनानि भवन्ति।” कृष्णमूर्तिः अवदत्-“एकस्मिन् मासे त्रिंशत् एकत्रिंशत् वा दिनानि भवन्ति। फरवरी-मासे अष्टाविंशतिः दिनानि श्रावन्ति। परन्तु तत्र प्रत्येक चतुर्थे वर्षे दिनानां संख्या एकोनविंशतिः भवति।” श्रीकण्ठः अवदत्-“मित्र! तव वचनानि श्रुत्वा मम मनसि महती प्रसन्नता जाता। अधुना अहमपि स्वकार्याणि स्वयमेव करिष्यामि।”
HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम्-9
हिन्दी-अनुवाद :
तब स्वावलम्बी कृष्णमूर्ति बोला-“मित्र ! मेरे भी आठ नौकर हैं। वे हैं-दो पैर, दो हाथ, दो नेत्र और दो कान, ऐसा। ये प्रतिक्षण मेरे अधीन हैं परन्तु तुम्हारे नौकर दिन-रात काम नहीं कर सकते। तुम तो अपना काम करने के लिए अपने नौकरों के अधीन हो। जब-तक वे अनुपस्थित होते हैं, तब-तब तुम कष्ट का अनुभव करते हो। स्वावलम्बन में तो हमेशा सुख ही है, कभी कष्ट नहीं होता है।”

मैं हर महीने और हर ऋतु में अपनी दिनचर्या को अपने अनुकूल कर लेता हूँ। यह सुनकर श्रीकण्ठ ने कहा-“मित्र ! मैं तो नहीं जानता, कौन-से महीने होते हैं और कौन-सी ऋतुएँ।” यह सुनकर कृष्णमूर्ति ने ,बारह महीनों और छ: ऋतुओं के नाम बताए। श्रीकण्ठ ने पूछा-“एक महीने में कितने दिन होते हैं ?” कृष्णमूर्ति बोला-“एक महीने में तीस या इकत्तीस दिन होते हैं। फरवरी के महीने में अट्ठाईस दिन होते हैं। लेकिन हर चौथे वर्ष में दिनों की संख्या उनत्तीस होती है।” श्रीकण्ठ बोला-“मित्र । तुम्हारी बातें सुनकर मेरे मन में बहुत प्रसन्नता हुई है। अब मैं भी अपने काम स्वयं ही करूँगा।”

सन्धिच्छेदा: –
श्रीकण्ठश्च = श्रीकण्ठः + च। चतुश्चत्वारिंशत् – चतु: + चत्वारिंशत्। सुंदरञ्च – सुंदरम् + चा कोऽपि – कः + अपि। नासीत् = न + आसीत्। संतुष्टोऽस्मि – संतुष्टः + अस्मि। एतदेव = एतत् + एव। एकोऽपि = एक: + अपि। नास्ति = न + अस्ति। स्वावलम्बी – स्व + अवलम्बी। ममापि – मम + अपि। ममाधीनाः = मम + अधीनाः। अहर्निशम् – अहः + निशम्। स्वकार्यार्थम् = स्वकार्य + अर्थम्। स्वभृत्याधीनाः – स्वभृत्य + अधीनाः। स्वावलम्बने = स्व + अवलम्बने। कदापि = कदा + अपि। प्रत्येकम् = प्रति + एकम्। एकोनविंशतिः – एक + ऊनविंशतिः।

संयोगाः – अनुपस्थिताः – अन् + उपस्थिताः। सुखमेव – सुखम् + एव। अहमपि = अहम् + अपि। स्वयमेव = स्वयम् + एव।

HBSE 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 स्वावलम्बनम् Read More »