Class 8

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः - 1
उत्तरम्:
शिक्षकसहायतया छात्राः शुद्धम् उच्चारणं कुर्युः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु पदेषु प्रयुक्तां विभक्तिं वचनं च लिखत-

पदानिविभक्तिःवचनम्
यथा- भ्रमणायचतुर्थीएकवचनम्
वस्तूनि
प्लास्टिकेन
विकीर्णानि
मसिर्यष्ट्या
स्यूतकेषु
काष्ठपीठे
पृथिव्याम्

उत्तरम्:

पदानिविभक्तिःवचनम्
यथा- भ्रमणायचतुर्थीएकवचनम्
वस्तूनिप्रथमा, द्वितीया चबहुवचनम्
प्लास्टिकेनतृतीयाएकवचनम्
विकीर्णानिप्रथमा, द्वितीया चबहुवचनम्
मसिर्यष्ट्यातृतीयाएकवचनम्
स्यूतकेषुसप्तमीबहुवचनम्
काष्ठपीठेसप्तमीएकवचनम्
पृथिव्याम्सप्तमीएकवचनम्

प्रश्न 3.
एकपदेन उत्तरत-
(क) मसियष्टी-जलकूपी-प्रभृतिनि वस्तूनि केन पदार्थेन निर्मितानि?
उत्तरम्:
प्लास्टिकेन।

(ख) उपवनस्य द्वारे कानि क्षिप्तानि सन्ति?
उत्तरम्:
प्लास्टिकस्यूतकानि।

(ग) मृत्तिकायां किं वस्तु न कदापि विनश्यति?
उत्तरम्:
प्लास्टिकम्।

(घ) अस्माकं प्रयासः कस्य रक्षणे अपेक्षितः?
उत्तरम्:
पर्यावरणस्य।

प्रश्न 4.
प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
(क) चेनम्मायाः सविधे कानि वस्तूनि आसन्?
उत्तरम्:
चेनम्मायाः सविधे कङ्कतम्, कुण्डलम्, केशबन्धः, घटिपट्टिका, कङ्कणम् इति वस्तूनि आसन्।

(ख) पूर्वं प्राय: केन पदार्थेन निर्मितानि वस्तूनि प्राप्यन्ते स्म?
उत्तरम्:
पूर्व प्रायः कासेन, चर्मणा, लौहेन, लाक्षया, मृत्तिकया, काष्ठेन वा पदार्थेन निर्मितानि वस्तूनि प्राप्यन्ते स्म।

(ग) कानि कानि वस्तूनि पर्यावरणं दूषयन्ति?
उत्तरम्:
प्लास्टिक निर्मितानि सर्वाणि वस्तूनि पर्यावरणं दूषयन्ति।

(घ) प्लास्टिकस्य मृत्तिकायां लयाभावात् किं भवति?
उत्तरम्:
प्लास्टिकस्य मृत्तिकायां लयाभावात् पर्यावरणस्य क्षतिः भवति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां पदानां लकारं पुरुषं वचनञ्च लिखत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः - 2
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः - 3

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः अङ्कानां कृते पदानि चिनुत-
चतुःपञ्चाशत्, सप्तषष्टिः, द्वासप्ततिः, षडशीतिः, चतुर्नवतिः, सप्तनवतिः, पञ्चसप्ततिः, अष्टानवतिः
67 – ________
86 – ________
98 – ________
97 – ________
54 – ________
72 – ________
94 – ________
75 – ________
उत्तरम्:
67 – सप्तषष्टिः
86 – षडशीतिः
98 – अष्टानवतिः
97 – सप्तनवतिः
54 – चतुःपञ्चाशत्
72 – द्वासप्ततिः
94 – चतुर्नवतिः
75 – पञ्चसप्ततिः

योग्यता-विस्तारः

संस्कृत में अकरान्त स्त्रीलिङ्ग शब्द के रूप प्राप्त नहीं होते हैं। लेकिन लड़कियों के अकारान्त नाम होते हैं। इनके उदाहरण हैं-परमिन्दर, रोजलिन, कचनार आदि। यहाँ प्रश्न उठता है कि किस रूप में इन नामों को संस्कृत में लिखा जाए। इसलिए इस पाठ में व्यञ्जनान्त (परमिन्दर्) रूप में रखा गया है। संस्कृत में इन्हें व्यञ्जनान्त (परमिन्दर् रोजलिन्, कचनार) मानकर रूप चलाये जाने चाहिए।

परियोजना-कार्यम्

चलिए, आगामी अवकाश में एक अभ्यास करते हैं। सुबह जगने से लेकर रात सोने के समय तक बाजार से आनेवाली और प्रतिदिन काम में आने वाली वस्तुओं को ध्यानपूर्वक देखें और इनकी एक सूची बनाएँ। उनके लिए संस्कृत में क्या प्रयोग होता है यह जानने का प्रयास करें। सूची में हर वस्तु के नाम के आगे यह लिखें कि वह किस चीज की बनी है। इसमें प्लास्टिक की बनी हुई चीजों को छाँटकर एक जगह लिखें और यह आकलन करने का प्रयत्न करें कि प्रतिदिन हम कितनी मात्रा में प्लास्टिक का उपयोग करते हैं।

संस्कृत में वाक्य में पहले ‘अपि’ लगाने से वाक्य प्रश्न वाचक हो जाता है। जैसे-अपि प्रविशामः? क्या हम भीतर चलें?

धातु-संयुक्त तुमुन् प्रत्यय के अनुस्वार का लोप करके उसके आगे कामा/कामः जोड़ने से अमुक कार्य करना चाहने वाली/चाहने वाला यह मुहावरेदार प्रयोग होता है। जैसे-गन्तुकामा, वक्तुकामा, कर्तुकामः इत्यादि। इस प्रक्रिया के आधार पर नीचे लिखे वाक्यों का संस्कृत में अनुवाद करें-
(क) राम क्या कहना चाहता है? – अपि रामः वक्तुकाम:?

(ख) क्रिस्तीना कहाँ जाना चाहती है? – क्रिस्तीना कुत्र गन्तुकामा?

(ग) वह करना क्या चाहता है? – सः किं कर्तुकामः?

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

मूलपाठः

(काश्चन बालिकाः भ्रमणाय निर्गताः परस्परमालपन्ति)

रिपञ्ची – परमिन्दर! परमिन्दर! एहि आगच्छ, उपवनं प्रविशामः।

परमिन्दर् – अरे! उपवनस्य द्वारे एव प्लास्टिकस्यूतकानि क्षिप्तानि इतस्ततः विकीर्णानि।

कचनार् – जनाः प्रमादं कुर्वन्ति। प्लास्टिकपुटकेषु खाद्यवस्तूनि गृहीत्वा भक्षयति, परं तानि पुटकानि मार्गे यत्र कुत्रापि क्षिपन्ति।

रोजलिन् – महती इयं समस्या। अपि प्रविशामः?

रिपञ्ची – अस्तु प्रविशामः। (सर्वाः उपवने प्रविशन्तिा)

कचनार् – कुत्र उपविशामः?

रिपञ्ची – अस्मिन् काष्ठपीठं पविशामः। (सर्वाः उपविशन्ति)

रिपञ्ची – अपि पश्यथ, ध्यं यत्रोपविष्टाः तत्र कानि वस्तूनि सन्ति?

परमिन्दर् – आम्। आम्। गहनि वस्तूनि परितो विकीर्णानि।

कचनार् – यथा स्यूतः, जलपी, कनकम् इत्यादीनि।

रोजलिन् – हला, आत्मानम पाया।

चेनम्मा – आम्। आम्। पश्या: सविधे कङ्कतम्, कुट्का , बेशबन्धः, घटिपट्टिका, कङ्कम इत्यादीनि सर्वाणि विराजन्ते। किमसि वक्तुकामा?

रिपञ्ची – इदं ध्यातव्यं यद् एतानि सर्वाणि वस्तूनि प्रायः प्लास्टिकेन निर्मित नि सन्ति।

कचनार – पूर्वं तु प्रायः कार्पासेन, चर्मणा, लौहेन, लाक्षया, मृत्तिकया काष्ठेन वा निर्मितानि वस्तूनि एव प्राप्यन्ते स्म। अधुना तत् स्थाने प्लास्टिक-निर्मितानि वस्तूनि परितः विकीर्णानि सन्ति। एतानि अल्पमूल्यानि अपि सन्ति।

चेनम्मा – अहो! कलमस्तु विस्मृतः। कोऽपि एतत अनुमातुं शक्नोति यत् एकस्मिन् कलमे कति मसियष्टयः प्रयुज्यन्ते।

परमिन्दर् – अनुमीयते यत् प्रत्येक छात्रा प्रतिसप्ताह स्वकलमे एका मसियष्टिं पूरयति। तात्पर्यम् इदमस्ति यत् एकस्मिन्नेव वर्षे न्यूनान्यून प्रायः पञ्चाशत् मसियष्टयः तया प्रयुक्ताः भवन्ति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

चेनम्मा – परं किं वयम् एकस्मिन् वर्षे एकस्यैव कलमस्य प्रयोगं कुर्मः?

सामूहिकस्वरः – नहि, नहि। वर्षे तु प्रायशः बहवः कलमा: विलुप्यन्ते।

रिपञ्ची – एका छात्रा त्रिषु मासेषु एकं कलम क्रीणाति। अर्थात् एकस्मिन् वर्षे चतुरः कलमान् क्रीणाति।

रोजलिन् – अपरं च कलमेन सह मसियष्टिः अपि प्लास्टिकावरणे समावेश्यते। तर्हि आहत्य प्रतिवर्षम् एका छात्रा प्रायः पञ्चाशन्मसियष्टीनां चतुर्भिः कलमैः

चतुःपञ्चाशद्धिः आवरणैः प्रयोगं करोति।

कचनार् – भवतु, बहुधा प्रयुक्तस्य प्लास्टिकस्य दूरगामिनः घातकाः परिणामाः वयं न द्रष्टुं शक्नुमः। प्लास्टिकं कदापि न गलति, न च अपक्षीयते। यथा-अन्यानि

वस्तूनि विनश्य मृत्तिकायां विलीयन्ते।

चेनम्मा – प्लास्टिकस्य मृत्तिकायां लयाभावात् अस्माकं पर्यावरणस्य कृते महती क्षतिः भवति।

रिपञ्ची – एकेन पदार्थेन अपरः पदार्थः सृज्यते, अथवा विनष्टं वस्तु मृत्तिकायां मिलति। परं प्लास्टिके इयं प्रक्रिया असम्भवा एव।

परमिन्दर् – कल्पयतु, यदि शतं वर्षाणि यावत् प्लास्टिक-निर्मिताना पदार्थानां निर्माणप्रक्रिया पृथिव्यां प्रचलिष्यति तर्हि किं स्यात? (सर्वाः सखेदं विमृशन्ति।)

रोजलिन् – अत्र विषादेन किम्? सर्वप्रथमं तु शिक्षकाणां सहयोगेन प्लास्टिकस्य विविधपक्षाः विचारणीयाः। अस्माकं प्रयासोऽपि पर्यावरणस्य रक्षणे अपेक्षितः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

सन्धिविच्छेदः
काश्चन = काः + चन।
इतस्ततः = इतः + ततः।
कुत्रापि = कुत्र + अपि।
यत्रोपविष्टाः = यत्र + उपविष्टाः।
परितो विकीर्णानि = परितः + विकीर्णानि।
इत्यादीनि = इति + आदीनि।
यद् एतानि = यत् + एतानि।
कलमस्तु = कलमः + तु।
कोऽपि = कः + अपि।
प्रत्येकम् = प्रति + एकम्।
एकस्मिन्नेव = एकस्मिन् + एव।
न्यूना-न्यूनम् = न्यूनात् + न्यूनम्।
एकस्यैव = एकस्य + एव।
कदापि = कदा + अपि।
लयाभावात् = लय + अभावात्।
प्रयासोऽपि = प्रयास: + अपि।

संयोगः
परस्परमालपन्ति = परस्परम् + आलपन्ति।
आत्मानमपि = आत्यानम् अपि।
किमसि = किम् असि।
इदमस्ति = इदम् + अस्ति।

पदार्थबोध:
काश्चन = कुछ (स्त्री.) (काश्चित्)।
आलपन्ति = बातें कर रही हैं (चर्चपन्ति)।
प्लास्टिक स्थतानि = प्लास्टिक के थैलियाँ/पॉलीथीन।
क्षिप्तानि = फेंकी हुई हैं (विकीर्णानि)।
पुटकानि = छोटी थैलियाँ (पाउच) (लघुस्यूतानि)।
काष्ठपीठे = बेंच पर (काष्टमञ्चे)।
जलकूपी – पानी की बोतल (वारिकूपी)।
हला = सखी! (आलि!)।
कङ्कतम् = कंघा (केशप्रसाधनी)।
केशबन्ध = हेयर बैंड (अलकबन्धः)।
घटिपट्टिका = घड़ी की बैल्ट (घटिबन्धिनी)।
कार्पासेन = कपास से (तूलेन)।
लाक्षया = लाख से (लाक्षातत्त्वेन)।
कलमः = लेखनी, पैन (लेखनी)।
परितः = चारों तरफ (सर्वतः)।
मसियष्य्यः = रिफिल (मसिवर्तिकाः)।
न्यूनान्यूनम् = कम-से-कम (अल्पादल्पम्)।
प्रायशः = अधिकांशतः (अधिकांशतः)।
आहत्य = कुल मिलाकर (योजयित्वा)।
विलीयन्ते = लुप्त हो जाते हैं (विलुप्यन्ते)।
अपक्षीयते = नष्ट हो जाता है (नश्यते)।
लयाभावात् = लय/नष्ट न होने के कारण (विलीनाभावात्)।
सुज्यते = बनाया जाता है (निर्दीयते)।
कल्पयतु = कल्पना कीजिए (अनुमीयताम्)।
प्रयासः = कोशिश (प्रयत्नः)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

सरलार्थः
(कुछ बालिकाएँ घूमने के लिए निकली हुई परस्पर वार्तालाप कर रही हैं।)

रिपञ्ची – परमिन्दर्! परमिन्दर! यहाँ आओ, उद्यान में प्रवेश करते हैं।

परमिन्दर् – अरे! बगीचे के द्वार पर ही फैकी गई प्लास्टिक की थैलियाँ इधर-उधर बिखरी पड़ी हैं।

कचनार – लोग प्रमाद (लापरवाही) करते हैं। प्लास्टिक की थैलियों में खाद्य वस्तुएँ लेकर खाते हैं, परन्तु उन (छोटी) थैलियों (पाउचों) को रास्ते में जहाँ-कहीं भी फेंक देते हैं।

रोजलिन् – बहुत बड़ी है यह समस्या। क्या हम प्रवेश करें?

रिपञ्ची – अच्छा प्रवेश करते हैं। (सभी बगीचे में प्रवेश करते हैं।)

कचनार – हम कहाँ बैठे?

रिपञ्ची – इस लकड़ी की बैंच पर बैठते हैं। (सभी बैठती हैं।)

रिपञ्ची – क्या तुम सब देख रही हो? हम जहाँ बैठे हैं वहाँ कौन-सी वस्तुएँ हैं?

परमिन्दर् – हाँ, हाँ। बहुत वस्तुएँ चारों तरफ फैली पड़ी हैं।

कचनार – जैसे थैलियाँ, पानी की बोतल, गेंद आदि।

रोजलिन् – सखी! अपना भी देखो।

चेनम्मा – हाँ। हाँ। देख ही रही हूँ। मेरे पास कंघा, कण्डल, हेयर बैंड, घड़ी का पट्टा, कंगन आदि सभी स्थित हैं। क्या कहना चाहती हो?

रिपञ्ची – यह ध्यान देना चाहिए कि ये सारी वस्तुएँ अधिकांशतः प्लास्टिक से बनती हैं।

कचनार् – पहले तो प्रायः कपास से, चमड़े, लोहे से, लाख से, मिट्टी से या लकड़ी से बनी हुई वस्तुएँ ही मिलती थीं। अब उसके स्थान पर प्लास्टिक से बनी वस्तुएँ चारों ओर बिखरी हुई हैं। ये कम कीमत की भी हैं।

चेनम्मा – अरे! कलम को तो भूल ही गई। कोई यह अनुमान कर सकता है कि एक कलम (पैन) में कितने रिफिल प्रयोग में लाए जाते हैं?

परमिन्दर् – अनुमान है कि प्रत्येक छान्ना प्रति सप्ताह अपनी कलम में एक (नया) रिफिल डालती है। तात्पर्य यह है कि एक ही वर्ष में वह कम-से-कम पचास रिफिल प्रयोग में लाती है।

चेनम्मा – परन्तु क्या हम एक वर्ष में एक ही कलम का प्रयोग करते हैं?

सामूहिक स्वर – नहीं, नहीं। वर्ष में तो प्रायः अनेक कलम विलुप्त हो जाती हैं।

रिपञ्ची – एक छात्रा तीन महीनों में एक पैन (कलम) खरीदती है। अर्थात् एक वर्ष में चार कलम खरीदती है।

रोजलिन् – और दूसरे कलम के साथ रिफिल भी प्लास्टिक के कवर में डाली जाती है। तो जोड़कर प्रतिवर्ष एक छात्रा प्रायः पचास रिफिल, चार कलम और चौवन कवरों का प्रयोग करती है।

कचनार् – ठीक है, बहुत प्रयोग होने वाले प्लास्टिक के दूरगामी और घातक परिणामों को हम देख नहीं सकते हैं। प्लास्टिक कभी गलता नहीं है और नष्ट भी नहीं होता है। जैसे दूसरी वस्तुएँ नष्ट होकर मिट्टी में मिल जाती हैं।

चेनम्मा – प्लास्टिक का मिट्टी में विलय न होने से पर्यावरण के लिए भारी क्षति होती है।

रिपञ्ची – एक पदार्थ से दूसरा पदार्थ बनता है या नष्ट वस्तु मिट्टी में मिल जाती है। परन्तु प्लास्टिक में यह प्रक्रिया असम्भव है।

परमिन्दर – कल्पना करो, यदि सौ वर्ष तक प्लास्टिक से बने पदार्थों की निर्माण प्रक्रिया पृथ्वी पर चलेगी तो क्या होगा? (सभी खेद सहित विचार करती हैं।)

रोजलिन् – इसमें विषाद (खेद) करने से क्या? सबसे पहले तो शिक्षकों के प्रयोग से प्लास्टिक के विविध पक्षों का विचार करना चाहिए। हमारा प्रयास भी पर्यावरण की रक्षा में आवश्यक है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

कः रक्षति कः रक्षितः Summary

कः रक्षति कः रक्षितः पाठ-परिचयः

मानवीय सभ्यता में पाषाण, ताम्र, लौह आदि युगों का अपना इतिहास है। वर्तमान युग को ‘प्लास्टिक युग’ कहना उचित होगा। प्रस्तुत पाठ पर्यावरण पर केन्द्रित है। हमारे जीवन में प्लास्टिक का इस सीमा तक प्रवेश हो चुका है कि हम इसके बिना दैनिक जीवन चलाने की कल्पना भी नहीं कर पाते जबकि प्लास्टिक पर्यावरण के लिए घातक है। प्लास्टिक के बढ़ते हुए उपयोग पर प्रश्नचिह्न लगाते हुए इस पाठ में पर्यावरण तथा प्रदूषण की समस्या के प्रति संवेदनशील समझ विकसित करने का प्रयास किया गया है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
(क) महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका का आसीत्?
उत्तरम्:
महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका ‘सावित्री बाई फुले’ आसीत्।

(ख) कस्य समुदायस्य’बालिकानां कृते सावित्री अपरं विद्यालय प्रारब्धवती?
उत्तरम्:
अस्पृष्टस्य समुदायस्य बालिकानां कृते सावित्री अपरं विद्यालयं प्रारब्धवती।

(ग) कीदृशीनां कुरीतीनां सावित्री विरोधम् अकरोत्।
उत्तरम्:
सामाजिक कुरीतीनां सावित्री विरोधम् अकरोत्।

(घ) किमर्थं शीर्णवस्त्रावृता: नार्यः कूपात् जलं ग्रहीतुं वारिताः?
उत्तरम्:
निम्नवर्गत्वात् शीर्णवस्त्रावृताः नार्यः कृपात् जलं ग्रहीतुं वारिताः।

(ङ) सावित्र्याः मृत्युः कथम् अभवत्?
उत्तरम्:
सावित्र्याः मृत्यु असाध्यरोगेण अभवत्।

(च) तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनी के?
उत्तरम्:
तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनी
1. काव्य फुले
2. सुबोधरलाकरः च।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

प्रश्न 2.
अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत-
स्वकीयम् – __________
सविनोदम् – __________
सक्रिया – __________
प्रदेशस्य – __________
मुखरम् – __________
सर्वथा – __________
उत्तरम्:
स्वकीयम् – (अपना) स्वकीयं कार्यं कुरु।
सविनोदम् – (हास्यपूर्वक), सः सविनोदम् आचरति।
सक्रिया – (क्रियाशीला) सा सदैव सक्रिया दृश्यते।
प्रदेशस्य – (प्रदेश की) प्रदेशस्य उन्नतिः करणीया।
मुखरम् – (स्पष्ट रूप से) सः मुखरम् एव वदति।
सर्वथा – (बिल्कुल) सः सर्वथा सत्यं वदति।

प्रश्न 3.
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदांनि लिखत-
उपरि – ___________
आदानम् – ___________
परकीयम् – ___________
विषमता – ___________
व्यक्तिगतम् – ___________
आरोहः
उत्तरम्:
उपरि – अधः
आदानम् – प्रदानम्
परकीयम् – स्वकीयम्
विषमता – समता
व्यक्तिगतम् – सार्वजनिकम्
आरोहः – अवरोहः

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदाना लिङ्ग, विभक्ति, वचन च लिखत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले - 1
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले - 2

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य लकारपरिवर्तनं कुरुत-

वर्तमानकालःअतीतकालः
यथा- सा शिक्षिका अस्ति।सा शिक्षिका आसीत्।
(क) सा अध्यापने संलग्ना भवति।
(ख) सः त्रयोदशवर्षकल्पः अस्ति।
(ग) महिला: तडागात् जलं नयन्ति।
(घ) वयं प्रतिदिनं पाठं पठामः।
(ङ) यूयं कि विद्यालयं गच्छथ?
(च) ते बालकाः विद्यालयात् गृहं गच्छन्ति।

उत्तरम्:

वर्तमानकालःअतीतकालः
यथा- सा शिक्षिका अस्ति।सा शिक्षिका आसीत्।
(क) सा अध्यापने संलग्ना भवति।सा अध्यापने संलग्ना अभवत्।
(ख) सः त्रयोदशवर्षकल्पः अस्ति।स: त्रयोवशवर्षकल्प: आसीत्।
(ग) महिला: तडागात् जलं नयन्ति।महिला: तडागात् जलम आनयन्।
(घ) वयं प्रतिदिनं पाठं पठामः।वयं प्रतिदिनं पाठं अपठाम।
(ङ) यूयं कि विद्यालयं गच्छथ?यूयं किं विद्यालयम् अगच्छत?
(च) ते बालकाः विद्यालयात् गृहं गच्छन्ति।ते बालका: विद्यालयात् गृहम् अगच्छन्।

मूलपाठः

उपरि निर्मितं चित्रं पश्यत। इदं चित्रं कस्याश्चित् पाठशालायाः वर्तते। इयं सामान्या पाठशाला नास्ति। इयमस्ति महाराष्ट्रस्य प्रथमा कन्यापाठशाला। एका शिक्षिका गृहात् पुस्तकानि आदाय चलति। मार्गे कश्चित् तस्याः उपरि धूलिं कश्चित् च प्रस्तरखण्डान् क्षिपति। परं सा स्वदृढनिश्चयात् न विचलति। स्वविद्यालये कन्याभिः सविनोदम् आलपन्ती सा अध्यापने संलग्ना भवति। तस्याः स्वकीयम् अध्ययनमपि सहैव प्रचलति। केयं महिला? अपि यूयमिमां महिला जानीथ? इयमेव महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका सावित्री बाई फुले नामधेया।
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले - 3

जनवरी मासस्य तृतीये दिवसे 1831 तमे ख्रिस्ताब्दे महाराष्ट्रस्य नायगाँव-नाम्नि स्थाने सावित्री अजायत। तस्याः माता लक्ष्मीबाई पिता च खंडोजी इति अभिहिती। नववर्षदेशीया सा ज्योतिबा फुले महोदयेन परिणीता। सोऽपि तदानीं त्रयोदशवर्षकल्पः एव आसीत्। यतोहि सः स्त्रीशिक्षायाः प्रबलः समर्थकः आसीत् अतः सावित्र्याः मनसि स्थिता अध्ययनाभिलाषा उत्सं प्राप्तवती। इतः परं सा साग्रहम् आङ्ग्लभाषाया अपि अध्ययनं कृतवती।

1848 तमे ख्रिस्ताब्दे पुणे नगरे सावित्री ज्योतिबामहोदयेन सह कन्यानां कृते प्रदेशाय प्रथम विद्यालयम् आरभत। तदानीं सा केवल सप्तदशवर्षीया आसीत्। 1851 तमे ख्रिस्ताब्वे अस्पृश्यत्वात् तिरस्कृतस्य समुदायस्य बालिकानां कृते पृथक्तया तया अपरः विद्यालयः प्रारब्धः।

सामाजिककुरीतीनां सावित्री मुखर विरोधम् अकरोत्। विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सा साक्षात् नापितैः मिलिता। फलतः केचन नापिताः अस्यां रूढी सहभागिताम् अत्यजन्। एकदा सावित्र्या मार्गे दृष्टं यत् कूपं निकषा शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिताः निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म। उच्चवर्गीयाः उपहासं कुर्वन्तः कूपात् जलोद्धरणं अवारयन्। सावित्री एतत् अपमान सोढुं नाशक्नोत्। सा ताः स्त्रियः निजगृहं नीतवती। तडागं दर्शयित्वा अकथयत् च यत् यथेष्ट जल नयत। सार्वजनिकोऽयं तडागः। अस्मात् जलग्रहणे नास्ति जातिबन्धनम्। तया मनुष्याणां समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा सर्वथा समर्थितः।

‘महिला सेवामण्डल’ ‘शिशुहत्या प्रतिबन्धक गृह’ इत्यादीनां संस्थानां स्थापनायां फुलेवम्पत्योः अवदानम् महत्त्वपूर्णम्। सत्यशोधकमण्डलस्य गतिविधिषु अपि सावित्री अतीव सक्रिया आसीत्। अस्य मण्डलस्य उद्देश्यम् आसीत् उत्पीडिताना समुदायानां स्वाधिकारान् प्रति जागरणम् इति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

सावित्री अनेकाः संस्थाः प्रशासनकौशलेन सञ्चालितवती। दुर्भिक्षकाले प्लेग-काले च सा पीडितजनानाम् अश्रान्तम् अविरतं च सेवाम् अकरोत्। सहायता-सामग्री-व्यवस्थायै सर्वथा प्रयासम् अकरोत्। महारोगप्रसारकाले सेवारता सा स्वयम् असाध्यरोगेण ग्रस्ता 1897 तमे ख्रिस्ताब्बे निधनं गता।

साहित्यरचनया अपि सावित्री महीयते। तस्याः काव्यसङ्कलनद्वयं वर्तते ‘काव्यफुले’ ‘सुबोधरलाकर’ चेति। भारतदेशे महिलोत्थानस्य गहनावबोधाय सावित्रीमहोदयाया: | जीवनचरितम् अवश्यम् अध्येतव्यम्।

सन्धिविच्छेदः
कस्याश्चित् = कस्याः + चित्।
नास्ति = न + अस्ति।
कश्चित् = कः + चित्।
विद्यालये = विद्या + आलये।
सहैव = सह + एव।
केयम् = का + इयम्।
ख्रिस्ताब्दे = ख्रिस्त + अब्दे।
सोऽपि = सः + अपि।
यतोहि = यतः + हि।
अध्ययनाभिलाषा = अध्ययन + अभिलाषा।
प्राप्तवती = प्र + आप्तवती।
साग्रहम् = स + आग्रहम्।
आङ्ग्लभाषाया = अपिआङ्ग्लभाषायाः + अपि।
शिरोमुण्डनस्य = शिरः + मुण्डनस्य।
काश्चित् = काः + चित्।
जलोद्धारणम् = जल + उद्धारणम्।
नाशक्नोत् = न + अशक्नोत्।
यथेष्टम् = यथा + इष्टम्।
सार्वजनिकोऽयम् = सार्वजनिकः + अयम्।
नास्ति = न + अस्ति।
स्वतन्त्रतायाश्च = स्वतन्त्रताया: + च।
इत्यादीनाम् = इति + आदीनाम्।
स्वाधिकारान = स्व + अधिकारान।
रत्नाकरः = रत्न + आकर:।
चेति = च + इति।
महिलोत्थानस्य = महिला + उत्थानस्य।
गहनावबोधाय = गहन + अवबोधाय।
महोदया = महा + उदया।

संयोगः
इयमस्ति = इयम् अस्ति।
अध्ययनमपि = अध्ययनम् + अपि।
यूयमिमाम् = यूयम् + इमाम्।
इयमेव = इयम् + एव।

पदार्थबोध:
वर्तते = है (अस्ति, विद्यते)।
आदाय = लेकर (गृहीत्वा)।
प्रस्तरखण्डान् = पत्थर के टुकड़ों को (पाषाणखण्डान्)।
अजायन = पैदा हुई (जन्म लेभे)।
अभिहितौ = (दोनों) कहे गए हैं (कथितौ)।
परिणीता = ब्याही गई (ऊढा, विवाहिता)।
यतो हि = क्योंकि (यस्मात्)।
प्रारब्धः = आरम्भ किया (समारब्धः)।
निराकरणाय = दूर करने के लिए (निराकर्तुम्)।
नापितः = नाई (केशकर्तकः)।
रूढौ = रूढ़ि में (परम्परायाम्)।
निकषा = निकट (समीपे)।
सोढुम् = सहने में (सहनार्थम्)।
उत्पीडितानाम् = सताए हुओं का (प्रताडितानाम्)।
अश्रान्तम् = बिना थके हुए (अक्लान्तम्)।
महीयते = बढ़-चढ़कर है (विशिष्यते)।
पद्यबद्धम् = कविता के रूप में (काव्यात्मकम्)।
गहनावबोधाय = गहराई से समझने के लिए (गूढचिन्तनाय)।
निधनम् = मृत्यु को (मृत्युम्)।
अध्येतव्यम् = पढ़ना चाहिए (पठितव्यम्)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

सरलार्थ:
ऊपर बने हुए चित्र को देखो। यह चित्र किसी पाठशाला का है। यह साधारण पाठशाला नहीं है। यह है महाराष्ट्र की पहली कन्या पाठशाला। एक शिक्षिका घर से पुस्तकें लेकर चलती है। मार्ग में कोई उस पर धूल फेंकता है और कोई पत्थर के टुकड़े। परन्तु वह अपने दृढ़ निश्चय से नहीं हटती। अपने विद्यालय में बालिकाओं से हँसी-मजाक से बातें करती हुई वह (उन्हें) पढ़ाने में लगी रहती है। उसका अपना अध्ययन भी साथ ही चलता है। कौन है यह महिला? क्या तुम सब इस महिला को जानते हो? यह ही महाराष्ट्र की प्रथम महिला शिक्षिका है जिसका नाम ‘सावित्री बाई फुले’ है।

जनवरी महीने के तीसरे दिन सन् 1831 ईस्वी में महाराष्ट्र के नायगाँव नामक स्थान पर सावित्री जन्मी। उसकी माता का नाम लक्ष्मीबाई तथा पिता खंडोजी थे। नौ वर्ष वाली वह ज्योतिबा फुले महोदय से ब्याही गई। वे भी तब तेरह वर्ष के ही थे। क्योंकि वह स्त्रीशिक्षा के प्रबल समर्थक थे इसलिए सावित्री के मन में स्थित
अध्ययन की अभिलाषा स्रोत को पा गई। इससे पहले उसने ङ्के पूर्वक आडाला था अध्ययन भी किया।

सन् 1848 ई. में, पुणे नगर में सावित्री ने ज्योतिबा महोदय के साथ कन्याओं के लिए प्रदेश का पहला विद्यालय प्रारम्भ किया। तब वह केवल सत्रह वर्ष की थी। सन् 1851 ई. में छुआछूत से तिरस्कृत समुदाय की बालिकाओं के लिए उसने अलग से विद्यालय आरम्भ किया।

सामाजिक कुरीतियों का सावित्री ने मुखर विरोध किया। विधवाओं के सिर मुंडाने का निराकरण करने के लिए वह साक्षात् नाइयों से मिली। परिणामतः कुछ नाइयों ने इस रूढ़ि का साथ छोड़ दिया। एक बार सावित्री ने मार्ग में देखा कि कुएँ के पास फटे-पुराने कपड़े में लिपटी तथाकथित निम्न जाति की कुछ नारियाँ जल पीने के लिए माँग रही थीं। उच्च वर्ग वालों ने उपहास करते हुए कुएँ से जल निकालने के लिए रोक दिया। सावित्री यह अपमान नहीं सह सकी। वह उन स्त्रियों को अपने घर ले गई और तालाब दिखाकर कहा कि जितना चाहो उतना जल ले लो। यह तालाब सार्वजनिक है। इससे जल लेने में जाति का बन्धन नहीं है। उसने मनुष्यों की समानता व स्वतन्त्रता के पक्ष का पूरी तरह व हमेशा समर्थन किया।

‘महिला सेवा मण्डल’, ‘शिशु हत्या प्रतिबन्धक गृह’ इत्यादि संस्थाओं की स्थापना में फुले दम्पत्ति का महत्त्वपूर्ण योगदान है। सत्यशोधक मण्डल की गतिविधियों पर भी सावित्री अत्यधिक सक्रिय थी। इस मण्डल का उद्देश्य था-“सताए हुए समुदायों को अपने अधिकारों के लिए जागृत करना।”

सावित्री ने अपने प्रशासन कौशल से अनेक संस्थाओं का सञ्चालन किया। अकाल और प्लेग के समय उसने पीड़ित लोगों की बिना थके सेवा की। सहायता-सामग्री की व्यवस्था के लिए भरसक प्रयास किया। महामारी फैलने के समय सेवा में लगी हुई वह स्वयं असाध्य रोग से ग्रस्त होकर सन् 1897 ई. में स्वर्गवासी हो गई।

साहित्य रचना में भी सावित्री आगे है। उसके दो काव्य संकलन हैं-‘काव्यफुले’ और ‘सुबोध रत्नाकर’। भारत देश में महिलाओं के उत्थान की गहन जानकारी के लिए सावित्री महोदया के जीवन चरित्र का अध्ययन अवश्य करना चाहिए।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

सावित्री बाई फुले Summary

सावित्री बाई फुले पाठ-परिचयः

भारतवर्ष में प्राचीन काल में विदुषियों का उल्लेख मिलता है। कालान्तर में एक ऐसा कलंकित काल आया जब स्त्री शिक्षा लगभग समाप्त हो गई। शिक्षा हमारा अधिकार है। हमारे समाज में कई समुदाय इससे लम्बे समय तक वञ्चित रहे हैं। उन्हें इस अधिकार को पाने के लिए लम्बा संघर्ष करना पड़ा है। लड़कियों को तो और ज्यादा अवरोध झेलना पड़ता रहा है। प्रस्तुत पाठ इस संघर्ष का नेतृत्व करने वाली सावित्री बाई फुले के योगदान पर केन्द्रित है। जब-जब स्त्री शिक्षा के इतिहास की बात होगी, तब-तब फुले जैसी नारियों को चिरकाल तक स्मरण किया जाएगा।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानि प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) नृणां संभवे कौ क्लेशं सहेते?
उत्तरम्:
मातापितरौ।

(ख) कीदृशं जलं पिबेत्?
उत्तरम्:
वस्त्रपूतम्।

(ग) नीतिनवनीतम् पाठः कस्मात् ग्रन्थात् सङ्कलित?
उत्तरम्:
मनुस्मृतेः।

(घ) कीदृशीं वाचं वदेत्?
उत्तरम्:
सत्यपूताम्।

(ङ) उद्यानम् कैः निनादै: रम्यम्?
उत्तरम्:
भृङ्गैः।

(च) दुःखं किं भवति?
उत्तरम्:
परवशम्।

(छ) आत्मवशं किं भवति?
उत्तरम्:
सुखम्।

(ज) कीदृशं कर्म समाचरेत्?
उत्तरम्:
मनः पूतम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

प्रश्न 2.
अधोलिखिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-
(क) पाठेऽस्मिन् सुखदु:खयों: किं लक्षणम् उक्तम्?
उत्तरम्:
पाठेऽस्मिन् सुखदुःखयोः लक्षणम् इदम् उक्तम्-सर्वपरवशं दुःखम्, सर्वम् आत्मवशं सुखम् इति।

(ख) वर्षशतैः अपि कस्य निष्कृतिः कर्तुं न शक्या?
उत्तरम्:
वर्षशतैः अपि तस्य (मातापित्रोः कष्टस्य) निष्टकृतिः कर्तुं न शक्या।

(ग) “त्रिषु तुष्टेषु तपः समाप्यते”-वाक्येऽस्मिन् त्रयः के सन्ति?
उत्तरम्:
मातापितरौ आचार्यः च त्रयः सन्ति।

(घ) अस्माभिः कीदृशं कर्म कर्तव्यम्?
उत्तरम्:
अस्माभिः अन्तरात्मनः परितोष कर्म कर्तव्यम्।

(ङ) अभिवादनशीलस्य कानि वर्धन्ते?
उत्तरम्:
अभिवादनशीलस्य आयुर्विद्या यशोबलानि वधन्ते।

(च) सर्वदा केषां प्रियं कुर्यात्?
उत्तरम्:
सर्वदा मातृपितृ-आचार्याणां प्रियं कुर्यात।

प्रश्न 3.
स्थूलपदान्यवलम्बय प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) वृद्धोपेसेविनः आयुर्विद्या यशो बलं न वर्धन्ते।
उत्तरम्:
कस्य आयुर्विद्या यशो बलं न वर्धन्ते।

(ख) मनुष्यः सत्यपूतां वाचं वदेत्।
उत्तरम्:
मनुष्यः कीदृशीं वाचं वदेत्?

(ग) त्रिषु तुष्टेषु सर्व तपः समाप्यते?
उत्तरम्:
त्रिषु तुष्टेषु सर्व किम् समाप्यते?

(घ) मातापितरौ नृणां सम्भवे क्लेशं सहेते।
उत्तरम्:
को नृणां सम्भवे क्लेशं सहेते?

(ङ) तयोः नित्यं प्रियं कुर्यात्।
उत्तरम्:
तयोः नित्यं किम् कुर्यात्?

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

प्रश्न 4.
संस्कृतभाषयां वाक्यप्रयोगं कुरुत-
(क) विद्या
उत्तरम्:
विद्या – विद्या भोगकरी यशःकरी अर्थकरी च भवति।

(ख) तपः
उत्तरम्:
तपः – मातृपितृगुरुणां सेवा एवं महत् तपः।

(ग) समाचरेत्
उत्तरम्:
समाचरेत् – सर्वदा मनसा पूतं व्यवहारं समाचरेत्।

(घ) परितोषः
उत्तरम्:
परितोषः – आत्मनः परितोषः एव सुखकरः।

(ङ) नित्यम्
उत्तरम्:
नित्यम् – मानवैः नित्यं सत्कर्म आचरितव्यम्।

प्रश्न 5.
शुद्धवाक्यानां समक्षम् आम् अशुद्धवाक्यानां समक्षं च नैव इति लिखत-
(क) अभिवादनशीलस्य किमपि न वर्धते।
उत्तरम्:
नैव।

(ख) मातापितरौ नृणां सम्भवे कष्टं सहेते।
उत्तरम्:
आम्।

(ग) आत्मवशं तु सर्वमेव दुःखमस्ति।
उत्तरम्:
नैव।

(घ) येन पितरौ आचार्यः च सन्तुष्टाः तस्य सर्वं तपः समाप्यते।
उत्तरम्:
आम्।

(ङ) मनुष्यः सदैव मनः पूतं समाचरेत्।
उत्तरम्:
आम्।

(च) मनुष्यः सदैव तदेव कर्म कुर्यात् येनान्तरात्मा तुष्यते।
उत्तरम्:
आम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

प्रश्न 6.
समुचितपदने रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) मातापित्रे: तपसः निष्कृतिः __________ कर्तुमशक्या। (दशवरपि / षष्टिः वरपि / वर्षशतैरपि)।
(ख) नित्यं वृद्धोपसेविनः __________ वर्धन्ते। (चत्वारि / पञ्च / षट्)।
(ग) त्रिषु तुष्टेषु __________ सर्व समाप्यते। (जप: / तप / कम)।
(घ) एतत् विद्यात् __________ लक्षणं सुखदु:खयोः। (शरीरेण / समासेन / विस्तारेण)
(ङ) दृष्टिपूतम् न्यसेत् __________। (हस्तम् / पादम् / मुखम्)
(च) मनुष्यः मातापित्रो: आचार्यस्यय च सर्वदा __________ कुर्यात्। (प्रियम् / अप्रियम् / अकार्यम्)
उत्तरम्:
(क) मातापित्रेः तपसः निष्कृतिः वर्षशतैरपि कर्तुमशक्या।
(ख) नित्यं वृद्धोपसेविन: चत्वारि वर्धन्ते।
(ग) त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्व समाप्यते।
(घ) एतत् विद्यात् समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः।
(ङ) दृष्टिपूतम् न्यसेत् पादम्।
(च) मनुष्यः मातापित्रोः आचार्यस्यय च सर्वदा प्रियम् कुर्यात्।

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः चित्वा उचिताव्ययेन वाक्यपूर्ति कुरुत-
तावत्, अपि, एव, यथा, नित्यं, यादृशम्।
(क) तयोः ____________ प्रियं कुर्यात्।
(ख) ____________ कर्म करिष्यसि। तादृशं फलं प्राप्स्यसि।
(ग) वर्षशतैः ____________ निष्कृतिः न कर्तुं शक्या।
(घ) तेषु ____________ त्रिषु तुष्टेषु तपः समाप्यते।
(ङ) ____________ राजा तथा प्रजा।
(च) यावत् सफलः न भवति ____________ परिश्रमं कुरु।
उत्तरम्:
(क) तयोः नित्यं प्रियं कुर्यात्।
(ख) यादृशं कर्म करिष्यसि। तादृशं फलं प्राप्स्यसि।
(ग) वर्षशतैः अपि निष्कृतिः न कर्तु शक्या।
(घ) तेषु एव त्रिषु तुष्टेषु तपः समाप्यते।
(ङ) यथा राजा तथा प्रजा।
(च) यावत् सफलः न भवति तावत् परिश्रमं कुरु।

योग्यता-विस्तारः

भावविस्तारः संस्कृत वाङ्मय में जीवनोपयोगी कर्तव्य-पालन का निर्देश सुवचनों एवं नीतिसंबंधी श्लोकों के माध्यम से उपस्थापित किये गए हैं। उन्हें खोलने वालों की आवश्यकता है। जीवन-पथ पर चलते हुए जब ‘क्या करें, क्या न करें’ की स्थिति उत्पन्न होती है, तब संस्कृत के ये अनमोल वचन हमारा मार्ग प्रशस्त करते हैं। नीतिशतक, विदुरनीति, चाणक्यनीतिदर्पण आदि ऐसे ही महान् ग्रन्थ हैं जिनमें श्लोकों का विशाल भण्डार है।
कुछ समानान्तर श्लोके

कर्मणा मनसा वाचा चक्षुषाऽपि चतुर्विधम्। प्रसादयति लोकं यस्त लोको नु प्रसीदति॥
सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् न ब्रूयात् सत्यमप्रियम्। प्रियं च नानृतं ब्रूयात् एष धर्मः सनातनः॥

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः। तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।
यस्मिन् देशे न सम्मानो न प्रीतिर्न च बान्धवाः। न च विद्यागमः कश्चित् न तत्र दिवस वसेत्।

व्याकरणम् :
1. संधि की आवृत्ति
शिष्टाचारः – शिष्ट + आचारः
वृद्धोपसेविन – वृद्धः + उपसेविनः
आयुर्विद्या – आयुः + विद्या
यशो बलम् – यशः + बलम्
वर्षशतैरपि – वर्षशतैः + अपि
तयोर्नित्यं – तयोः + नित्यम्
कुर्यादाचार्यस्य – कुर्यात् + आचार्यस्य
तेष्वेव – तेषु + एव
सर्वमात्मवशम् – सर्वम् + आत्मवशम्
कुर्वतोऽस्य – कुर्वतः + अस्य
परितोषोऽन्तरात्मनः = परितोषः + अन्तरात्मनः
ववेद्वाचम् = वदेत् + वाचम

2. विधिलिङ् के विविध प्रयोग – (किसी भी काम को) करना चाहिए, इस अर्थ में विधिलिङ् का प्रयोग होता है। पाठ में आए कुछ शब्दों के प्रयोग अधोलिखित हैं-
स्यात् – (अस् धातु)
पिबेत् – (पा धातु)
वर्जयेत् – (व धातु)
वदेत् – (वद् धातु)

महान्तं प्राप्य सदबुद्धा
सत्यजेन्न लघुजनम्।
यत्रास्ति सूचिका कार्य
कृपाणाः किं करिष्यति।

सौहार्द प्रकृतेः शोभा
विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चित् निरर्थकम्।
अवश्स्वेत् धावने वीरः भारस्य वहने खरः॥

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

ये श्लोक भी इसी बात की पुष्टि करते हैं कि संसार में कोई भी छोटा या बड़ा नहीं है। संसार की क्रियाशीलता, गीतशीलता में सभी का अपना-अपना महत्त्व है सभी के अपने-अपने कार्य हैं, अपना-अपना योगदान है, अतः हमें न तो किसी कार्य को छोटा या बड़ा, तुच्छ या महान् समझना चाहिए और न ही किसी प्राणी को आपस में मिल जुल कर सौहार्दपूर्ण तरीके से जीवन यापन से ही प्रकृति का सौन्दर्य है। विभिन्न प्राणियों से संबंधित निम्नलिखित श्लोकों को भी पढ़िए और रसास्वादन कीजिए-

इन्द्रियाणि च संयम्य बकवत् पण्डितो नरः।
देशकालबलं ज्ञात्वा सर्वकार्याणि साधयेत्॥

काकचेष्टः बकध्यानी शनोनिद्रः तथैव च।
अल्पाहारः गृहत्यागः विद्यार्थी पञ्चलक्षणम्॥

स्पृशन्नपि गजो हन्ति जिघ्रन्नपि भुजङ्गमः।
हसन्नपि नृपो हन्ति, मानयन्नपि दुर्जनः।।

प्राप्तव्यमर्थ लभते मनुष्यो,
देवोऽपि त लयितुं न शक्तः।
तस्मान शोचामि न विस्मयो मे
पदस्मदीयं नहि तत्परेषाम्॥

अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम्।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम्॥

वस्तुतः मित्रों के बिना कोई भी जीना पसन्द नहीं करता, चाहे उसके पास बाकी सभी अच्छी चीजें क्यों न हों। अतः हमें सभी के साथ मिलजुल कर अपने आस-पास के वातावरण की सुरक्षा और सुन्दरता में सदैव सहयोग करना चाहिए।

अकिञ्चनस्य, दान्तस्य, शान्तस्य समचेतसः।
मया सन्तुष्टमानसः, सर्वाः सुखमयाः दिशः॥

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

मूलपाठः

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्विद्या यशो बलम् ॥1॥

यं मातापितरौ क्लेशं सहेते सम्भवे नृणाम्।
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि ॥2॥

तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा।
तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्व समाप्यते ॥3॥

सर्व परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्।
एतद्विद्यात्समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः ॥4॥

यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात्परितोषोऽन्तरात्मनः।
तत्प्रयत्नेन कुर्वीत विपरीतं तु वर्जयेत् ॥5॥

दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत्।
सत्यपूतां वदेद्वाचं मनः पूतं समाचरेत् ॥6॥

अन्वयः
1. तस्य अभिवादनशीलस्य नित्यम् वृद्धोपसेविनः (च) चत्वारि आयुः विद्या यशः बलम् (च) वर्धन्ते।

2. नृणाम् सम्भवे मातापितरौ यम् क्लेशम् सहेते तस्य निष्कृतिः वर्षशतैः अपि कर्तुम् न शक्या।

3. नित्यम् तयोः (मातापित्रो:) आचार्यस्य च सर्वदा प्रियम् कुर्यात्। तेषु त्रिषु तुष्टेषु एव सर्वम् तपः समाप्यते।

4 सर्वम् दुःखम् परवशम् (भवति) सर्वम् सुखम् आत्मवशम् (भवति)। एतत् समासेन सुखदुःखयोः लक्षणम् विद्यात्।

5. यत् कर्म कुर्वतः अस्य अन्तरात्मनः परितोष: स्यात्। प्रयत्नेन तत् (कर्म) कुर्वीत विपरीतम् तु वर्जयेत्।

6. दृष्टिपूतम् पादम् न्यसेत्, वस्त्रपूतम् जलम् पिबेत्। सत्यपूताम् वाचम् वदेत्, मनःपूतम् समाचरेत्।।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

सन्धिविच्छेदः
वृद्धोपसेविन = वृद्ध + उपसेविनः।
आयुर्विद्या = आयु: + विद्या।
यशो बलम् = यशः + बलम्।
निष्कृतिः = निः + कृतिः।
वर्षशतैरपि = वर्षशतै: + अपि।
तयोर्नित्यम् = तयो: + नित्यम्।
कुर्यावाचार्यस्य = कुर्यात् + आचार्यस्य।
तेष्वेव = तेषु + एव।
एतद्विद्यात = एतत् + विद्यात्।
कुर्वतोऽस्य = कुर्वतः + अस्या
परितोषोऽन्तरात्मनः = परितोष: + अन्त: + आत्मनः।
ववेद्वाचम् = वदेत् + वाचम्।
समाचरेत = सम + आचरेत्।

संयोगः
सर्वमात्मवशम् = सर्वम् + आत्मवशम्।

पदार्थबोध:
वृद्धोपसेविन = बुजुर्गों की सेवा करने वाले का (वृद्ध-सेवारतस्य)।
अभिवादनशीलस्य = नमस्कार करने के स्वभाव वाले का (नमस्कुर्वतः जनस्य)।
नृणाम् = मानवों का (मानवानाम्)।
सम्भवे = जन्म में (जन्मनि)।
परितोषः = खुशी (सन्तुष्टिः)।
अन्तरात्मनः = मन का (हृदयस्य, मनस)।
कुर्वीत = करना चाहिए (करणीयम्)।
न्यसेत् = रखना चाहिए (तिष्ठेत्)।
समासेन = संक्षेप में (संक्षेपेण)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम्

सरलार्थ-
1. नमस्कार करने के स्वभाव वाले का और बुजुर्गों की सेवा करने के गुण वाले उस (व्यक्ति) की ये चार चीजें-उम्र, विद्या, यश और बल बढ़ते हैं।

2. मानवों के जन्म में माँ-बाप जो कष्ट झेलते हैं उसका निस्तार सैकड़ों वर्षों से भी नहीं किया जा सकता।

3. प्रतिदिन उन माता-पिता और गुरु के लिए प्रिय करें। उन तीनों के प्रसन्न होने पर सारी तपस्याएं समाप्त हो जाती हैं अर्थात् सफल होती हैं।

4. सब दुःख पराधीनता में और सब सुख स्वाधीनता में हैं। संक्षेप में सुख-दुःख का यही लक्षण समझना चाहिए, समझें।

5. जो कार्य करने से इस अंतरात्मा की प्रसन्नता हो, उसे प्रयासपूर्वक करना चाहिए और प्रतिकूल कार्यों का त्याग करना चाहिए।

6. नज़रों से देखकर (ज़मीन पर) पैर रखें, शुद्ध वस्त्र से छना हुए शुद्ध जल पीयें, सच बात बोलें और शुद्ध मन से आचरण करें।

भावार्थ-
मानव को सदाचार का पालन करना, माता-पिता-अध्यापक की खुशी का ध्यान करना और सुखः दुःखादि के बारे में सतर्कतापूर्ण होना चाहिए।

नीतिनवनीतम् Summary

नीतिनवनीतम् पाठ-परिचयः

यह पाठ ‘मनुस्मृति’ के कुछ श्लोकों का संकलन है। मुख्यतः सदाचार का वर्णन है। माँ-बाप और गुरुजनों की सेवा करने वाले विनीत मानव को मिलने वाले लाभा का वर्णन है। सुख-दुख में समभाव रखना, स्वयं को खुश करने वाले कार्य करना और विपरीत कार्यों से दूर रहना, विचार-विमर्शपूर्वक सच्चाई की राह चलना इत्यादि सदाचारों का जिक्र किया गया है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 10 नीतिनवनीतम् Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उच्चारणं कुरुत-
सुप्रभातम्                महत्त्वाधायिनी                        पर्वपरम्पराभिः
चतुर्विंशतिः              द्विसप्ततितमे                          वंशवृक्षनिर्मितानाम्
सप्तभगिन्यः             प्राकृतिकसम्पद्भिः                   वंशोद्योगोऽयम्
गुणगौरवदृष्ट्या         पुष्पस्तबकसदृशानि                 अन्ताराष्ट्रियख्यातिम्
उत्तरम्:
शिक्षकसहायतया स्वयमेव कुर्युः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

प्रश्न 2.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) अस्माकं देशे कति राज्यानि सन्ति?
उत्तरम्:
अष्टाविंशतिः।

(ख) प्राचीनेतिहासे काः स्वाधीनाः आसन्?
उत्तरम्:
सप्तभगिन्यः।

(ग) केषां समवायः ‘सप्तभगिन्यः’ इति कथ्यते?
उत्तरम्:
सप्तराज्यानाम्।

(घ) अस्माकं देशे कति केन्द्रशासितप्रदेशाः सन्ति?
उत्तरम्:
सप्त।

(ङ) सप्तभगिनी-प्रदेशे क: उद्योगः सर्वप्रमुख:?
उत्तरम्:
वंशोद्योगः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितपदेषु प्रकृति-प्रत्ययविभागं कुरुत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 1
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 2

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

प्रश्न 4.
पाठात् चित्वा तद्भवपदानां कृते संस्कृतपदानि लिखत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 3
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 4

प्रश्न 5.
भिन्न प्रकृतिकं पदं चिनुत-
(क) गच्छति, पठति, धावति, अहसत्, क्रीडति।
उत्तरम्:
अहसत्।

(ख) छात्रः, सेवकः, शिक्षक:, लेखिका, क्रीडकः।
उत्तरम्:
लेखिका।

(ग) पत्रम्, मित्रम्, पुष्पम्, आम्रः, नक्षत्रम्।
उत्तरम्:
आनः।

(घ) व्याघ्रः, भल्लूकः, गजः, कपोतः, वृषभः, सिंहः।
उत्तरम्:
कपोतः।

(ङ) पृथिवी, वसुन्धरा, धरित्री, यानम्, वसुधा।
उत्तरम्:
यानम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

प्रश्न 6.
मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
सन्ति, अस्ति, प्रतीयन्ते, वर्तते, इच्छामि, निवसन्ति, वर्तन्ते
(क) अयं प्रयोगः प्रतीकात्मक: ___________।
(ख) सप्त केन्द्रशासितप्रदेशा: ___________।
(ग) अत्र बहवः जनजातीयाः ___________।
(घ) अहं किमपि श्रोतुम् ___________।
(ङ) तत्र हस्तशिल्पिनां बाहुल्यं ___________।
(छ) गुणगौरवदृष्ट्या इमानि बृहत्तराणि ___________।
उत्तरम्:
(क) अयं प्रयोगः प्रतीकात्मक: वर्तते।
(ख) सप्त केन्द्रशासितप्रदेशाः सन्ति।
(ग) अत्र बहवः जनजातीयाः निवसन्ति।
(घ) अहं किमपि श्रोतुम् इच्छामि।
(ङ) तत्र हस्तशिल्पिना बाहुल्यम् अस्ति।
(च) सप्तभगिनीप्रदेशाः रम्याः हृद्याः च वर्तन्ते।
(छ) गुणगौरवदृष्ट्या इमानि बृहत्तराणि प्रतीयन्ते।

प्रश्न 7.
विशेष्य-विशेषणानाम् उचितं मेलनम् कुरुत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 5
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः - 6

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

योग्यता-विस्तारः

अद्वयं मत्रयं चैव न-त्रि-युक्तं तथा द्वयम्।
सप्तराज्यसमूहोऽयं भगिनीसप्तकं मतम्॥

यह राज्यों के नामों को याद रखने का एक सरल तरीका है। इसका अर्थ है अ से आरम्भ होने वाले दो, म से आरम्भ होने वाले तीन, न से नगालैण्ड और त्रि से त्रिपुरा का बोध होता है। इसी प्रकार अठारह पुराणों के नाम याद रखने के लिये यह श्लोक प्रसिद्ध है-

मद्वयं भद्वयं चैव ब्रत्रयं वचतुष्टयम्।
अ-ना-प-लिंग-कूस्कानि पुराणानि प्रचक्षते॥

‘सप्तभगिनी’ इस उपनाम का सर्वप्रथम प्रयोग 1972 में श्री ज्योति प्रसाद सैकिया ने आकाशवाणी के साथ भेंटवार्ता के क्रम में किया था।
इनके अन्तर्गत आने वाले राज्यों का उल्लेख प्राचीन ग्रन्थों में भी प्राप्त होता है।
यथा-महाभारत, रामायण, पुराण आदि।
इन राज्यों की राजधानी क्रमशः इस प्रकार हैं-

अरुणाचल प्रदेश – इटानगर
असम – दिसपुर
मणिपुर – इम्फाल
मिजोरम – ऐजोल
मेघालय – शिलाङ्ग
नगालैण्ड – कोहिमा
त्रिपुरा – अगरतला

बिहू, मणिपुरी, नानक्रम आदि इस प्रदेश के प्रमुख नृत्य है।

नगा, मिजो, खासी, असमी, बांग्ला, पदम, बोडो, गारो, जयन्तिया आदि यहाँ की प्रमुख भाषाएँ हैं।

सप्तसंख्या पर कुछ-अन्य प्रचलित नाम हैं-
सप्तसिन्धु – ‘सप्तभगिनी’ के समान सप्तसिन्धु भी हैं। ये सप्तसिन्धु हैं-सिन्धु, शुतुद्री (सतलुज), इरावती (इरावदी), वितस्ता (झेलम), विपाशा (व्यास), असिक्नी (चिनाब) और सरस्वती।

सप्तपर्वत – महेन्द्र, मलय, हिमवान्, अर्बुद, विन्ध्य, सह्याद्रि, श्रीशैल।

सप्तर्षि – मरीचि, पुलस्त्य, अंगिरा, क्रतु, अत्रि, पुलह, वसिष्ठ।

कृष्णनाथ की पुस्तक अरुणाचल यात्रा (वाग्देवी प्रकाशन, बीकानेर 2002) पठनीय है।

परियोजना-कार्यम् :

पाठ में स्थित अद्वयं ….. वाली पहेली से सातों राज्यों के नाम को समझो।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

मूलपाठः

अध्यापिका – सुप्रभातम्।

छात्राः – सुप्रभातम्। सुप्रभातम्।

अध्यापिका – भवतु। अद्य किं पठनीयम्?

छात्राः – वयं सर्वे स्वदेशस्य राज्यानां विषये ज्ञातुमिच्छामः।

अध्यापिका – शोभनम्। वदत। अस्माकं देशे कति राज्यानि सन्ति?

सायरा – चतुर्विंशतिः महोदये!

सिल्वी – न हि न हि महाभागे! पञ्चविंशतिः राज्यानि सन्ति।

अध्यापिका – अन्यः कोऽपि….?

स्वरा – (मध्ये एव) महोदये! मे भगिनी कथयति यदस्माकं देशे अष्टाविंशतिः राज्यानि सन्ति। एतद तिरिच्य सप्त केन्द्रशासितप्रदेशाः अपि सन्ति।

अध्यापिका – सम्यग्जानाति ते भगिनी। भवतु, अपि जानीथ यूयं यदेतेषु राज्येषु सप्तराज्यानाम् एकः समवायोऽस्ति यः सप्तभगिन्यः इति नाम्ना प्रथितोऽस्ति।

सर्वे – (साश्चर्यम् परस्परं पश्यन्तः) सप्तभगिन्यः? सप्तभगिन्यः?

निकोलसः – इमानि राज्यानि सप्तभगिन्यः इति किमर्थ कथ्यन्ते?

अध्यापिका – प्रयोगोऽयं प्रतीकात्मको वर्तते। कदाचित् सामाजिक-सांस्कृतिक-परिदृश्यानां साम्या इमानि उक्तोपाधिना प्रथितानि।

समीक्षा – कौतूहलं मे न खलु शान्तिं गच्छति, श्रावयतु तावद् यत् कानि तानि राज्यानि?

अध्यापिका – शृणुत! अद्वयं मत्रयं चैव न-त्रि-युक्तं तथा द्वयम्। सप्तराज्यसमूहोऽयं भगिनीसप्तकं मनम्।। इत्थं भगिनी सप्तके इमानि राज्यानि सन्ति-अरुणाचलप्रदेशः, असमः, मणिपुरम्, मिजोरमः, मेघालयः, नगालैण्डः, त्रिपुरा चेति। यद्यपि क्षेत्रपरिमाणैः इमानि लघूनि वर्तन्ते तथापि गुणगौरवदृष्ट्या बृहत्तराणि प्रतीयन्ते।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

सवें – कथम्? कथम्?

अध्यापिका – इमाः सप्तभगिन्यः स्वीये प्राचीनेतिहासे प्राय: स्वाधीनाः एव दृष्टाः। न केनापि शासवेन इमाः स्वायत्तीकृताः। अनेक-संस्कृति-विशिष्टायां भारतभूमौ एतासां भगिनीनां संस्कृतिः महत्त्वाधायिनी इति।

तन्वी – अयं शब्दः सर्वप्रथम कदा प्रयुक्तः?

अध्यापिका – श्रुतमधु रशब्दोऽयं सर्वप्रथम विगतशताब्दस्य द्विसप्ततितमे वर्षे त्रिपुराराज्यस्योद्घाटनक्रमे वेनापि प्रवर्तितः। अस्मिन्नेव काले एतेषां राज्यानां पुनः सङ्घटनं विहितम्।

स्वरा – अन्यत् किमपि वैशिष्ट्यमस्ति एतेषाम्?

अध्यापिका – नूनम् अस्ति एव। पर्वत-वक्ष-पुष्प- प्रतिभिः प्राकृतिकसम्पद्धिः सुसमृद्धानि सन्ति इमानि राज्यानि। भारतवृक्षे च पुष्प-स्तबकसदृशानि विराजन्ते एतानि।

राजीवः – भवति! गृहे यथा सर्वाधिका रम्या मनोरमा च भगिनी भवति तथैव भारतगृहेऽपि सर्वाधिकाः रम्याः इमा: सप्तभगिन्यः सन्ति।

अध्यापिका – मनस्यागता ते इयं भावना परमकल्याणमयी परं सर्वे न तथा अवगच्छन्ति। अस्तु, अस्ति तावदेतेषां विषये किञ्चिद् वैशिष्ट्यमपि कथनीयम्। सावहितमनसा शृणुतजनजाति बह ल प दे शो ऽयम्। गारो-खासी-नगा-मिजो-प्रभृतयः बहवः जनजातीयाः अत्र निवसन्ति। शरीरेण ऊर्जस्विनः एतत्प्रादेशिकाः बहुभाषाभिः समन्विताः, पर्वपरम्पराभिः परिपूरिताः, स्वलीला- कलाभिश्च निष्णाताः सन्ति।

मालती – महोदये! तत्र तु वंशवृक्षा अपि प्राप्यन्ते?

अध्यापिका – आम्। प्रदेशेऽस्मिन् हस्तशिल्पानां बाहुल्यं वर्तते। अन्न वस्त्राभूषणेभ्य: गृहनिर्माणपर्यन्तं प्रायः वंशवृक्षनिर्मितानां वस्तूनाम् उपयोग: क्रियते। यतो हि अत्र वंशवृक्षाणां प्राचुर्य विद्यते। साम्प्रतं वंशो द्योगोऽयं अन्ताराष्ट्रियख्यातिम् अवाप्तोऽस्ति।

अभिनवः – भगिनीप्रदेशोऽयं बह्वाकर्षकः ज्ञायते।

सलीमः – किं भ्रमणाय भगिनीप्रदेशोऽयं समीचीनः?

सर्वे छात्राः – (उच्चैः) महोदये! आगामिनि अवकाशे वयं तत्रैव गन्तुमिच्छामः।

स्वरा – भवत्यपि अस्माभिः सार्द्ध चलतु।

अध्यापिका – रोचते मेऽयं विचारः। एतानि राज्यानि तु भ्रमणार्थं स्वर्गसदृशानि इति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

सन्धिविच्छेदः
चतुर्विंशतिः = चतुः + विंशतिः।
महोदये = महा + उदये।
कोऽपि = कः + अपि।
यदस्माकम् = यत् + अस्माकम्।
एतदतिरिच्य = एतत् + अतिरिच्य।
सम्यग्जानाति = सम्यक् + जानाति।
यदेतेषु = यत् + एतेषु।
समवायोऽस्ति = समवायः + अस्ति।
प्रथितोऽस्ति = प्रथितः + अस्ति।
साश्चर्यम् = साश + आपचर्यम्।
प्रयोगोऽयम् = प्रयोगः + अयम्।
प्रतीकात्मकोवर्तते = प्रतीक + आत्मकः + वर्तते।
साम्या इमानि = साम्यात् + इमानि।
उक्तोपाधिना = उक्त + उपाधिना।
तावद् यत् = तावत् + यत्।
समूहोऽयम् = समूह: + अयम्।
चेति = च + इति।
यद्यपि = यदि + अपि।
तथापि = तथा + अपि।
प्राचीनेतिहासे = प्राचीन + इतिहासे।
स्वाधीना = स्व + अधीना:।
केनापि = केन + अपि।
स्वायत्तीकृताः = स्व + आयन्तीकृताः।
महत्त्वाधायिनी = महत्त्व + आधायिनी।
शब्दोऽयम् = शब्दः + अयम्।
राज्यस्योद्घाटनक्रमे = राज्यस्य + उत् + घाटनक्रमे।
अस्मिन्नेव = अस्मिन् + एव।
सङ्घटनम् = सम् + घटनम्।
तथैव = तथा + एव।
भारतगृहेऽपि = भारतगृहे + अपि।
मनस्यागता = मनसि + आगता।
तावदेतेषाम् = ताव् + एतेषाम्।
किञ्चित् = किम् + चित्।
प्रदेशोऽयम् = प्रदेशेः + अयम्।
कलाभिश्च = कलाभिः + च।
वंशवृक्षा अपि = वंशवृक्षाः + अपि।
प्रदेशेऽस्मिन् = प्रदेशे + अस्मिन्।
वस्त्राभूषणेभ्यः = वस्त्र + आभूषणेभ्यः।
यतो हि = यतः + हि।
वंशोद्यागोऽयम् = वंश + उद्योग + अयम्।
अवाप्तोऽस्ति = अव + आप्तः + अस्ति।
बह्वाकर्षकः = बहु + आकर्षक:।
भवत्यपि = भवती + अपि।
मेऽयम् = मे + अयम्।
भ्रमणार्थम् = भ्रमण + अर्थम।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

संयोगः
ज्ञातुमिच्छामः = ज्ञातुम् + इच्छामः।
किमर्थम् = किम् + अर्थम्।
किमपि = किम् + अपि।
वैशिष्ट्यमस्ति = वैशिष्ट्यम् + अस्ति।
गन्तुमिच्छामः = गन्तुम् + इच्छामः।

पदार्थबोध:
बाढम् = हाँ, अच्छा, ठीक है (अस्तु, शोभनम्)।
ज्ञानुम् = जानने हेतु (अवगन्तुम्)।
कति = कितने (किंपरियाणं, किंमात्रम्)।
भगिनी = बहन (स्वस)।
प्रतिरिच्य = अलावा (अतिरिक्तम्)।
भवतु = अच्छा (अस्)।
समवायः = समूह (समाहारः, समुच्चयः)।
प्रथितः = प्रसिद्ध (प्रख्यातः, प्रसिद्ध)।
प्रतीकात्मकः = सांकेतिक (सांकेतिकः)।
कदाचित् = सम्भवतः (कदाचन्)।
साम्या = समानता के कारण (समानतया)।
उक्तोपाधिना = कही गई उपाधि से (कथितोपा धेना)।
नाम्नि = नाम में (नामके)।
संशयः = सन्देह (सन्देहः)।
अपरतः = दूसरी ओर (अन्यतः)।
क्षेत्रपरिमाणैः = क्षेत्रफल से (क्षेत्रफलैः)।
बृहत्तराणि = बड़े (विशालानि)।
स्वाधीना: = स्वतन्त्र (स्वतन्त्राः)।
महत्त्वाधायिनी = महत्त्व को रखने वाली (महत्त्वशालिनी)।
प्रभृतिभिः = आदि से (आदिभिः)।
विहित्तम् = विधिपूर्वक किया गया (सम्यककृतम्)।
पुष्पस्तबकसदृशानि = फूलों के गुच्छे के समान (कुसुमगुच्छसदृशानि)।
हृद्या = पारी (मनोहरा, प्रिया, रम्या)।
सावहितमनसा = सावधान मन में (सावधान चित्तेन)।
ऊर्जस्विनः = ऊर्जा युक्त (शक्तिमन्तः)।
परिपूरिताः = पूर्ण (सम्पूर्णाः)।
आम् = हाँ (बाढम्)।
अवाप्तः = प्राप्त (प्राप्तः)।
सार्द्धम् = साथ (सह)।
चलतु = चलो (आगच्छतु)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

सरलार्थः
अध्यापिका – सुप्रभात।

छात्रगण – सुप्रभात। सुप्रभात।

अध्यापिका – ठीक है। आज क्या पढ़ना है?

छात्रगण – हम सब अपने देश के राज्यों (प्रदेशों) के विषय में जानना चाहते हैं।

अध्यापिका – ठीक है। बोलो। हमारे देश में कितने राज्य है?

सायरा – चौबीस, महोदया।

सिल्वी – नहीं, नहीं महोदया! पच्चीस राज्य हैं।

अध्यापिका – दूसरा कोई भी?

स्वरा – (बीच में ही) महोदया! मेरी बहन कहती है- कि हमारे देश में अट्ठाईस राज्य हैं। इसके अलावा सात केन्द्रशासित प्रदेश भी हैं।

अध्यापिका – सही जानती है तुम्हारी बहन। उचित है, क्या तुम सब जानते हो कि इन राज्यों में सात राज्यों का एक समूह है जो ‘सात बहनें’ इस नाम से प्रसिद्ध है।

सभी – (आश्चर्य सहित परस्पर देखते हुए) सात बहनें? सात बहनें?

निकोलस – ये सात राज्य ‘सात बहनें’ क्यों कहे जाते हैं?

अध्यापिका – यह प्रयोग सांकेतिक है। सम्भवतः सामाजिक व सांस्कृतिक परिदृश्यों की समानता से यह उपाधि प्रसिद्ध है।

समीक्षा – मेरा कुतूहल शान्त नहीं हो रहा है। सुनाइए तो वे कौन-से राज्य हैं?

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

अध्यापिका – सुनिये!
दो ‘अ’ (‘अ’ से आरम्भ होने वाले), तीन ‘म’ (‘म’ से आरम्भ होने वाले), एक ‘न’ (‘न’ से आरम्भ होने वाला) तथा एक ‘त्रि’ (‘त्रि’ से आरम्भ होने वाला) से युक्त ये दो। यह सात राज्यों का समूह भगिनीसप्तक माना गया है। इस प्रकार भगिनी सप्तक में ये राज्य हैं-
1. अरुणाचल प्रदेश
2. असम
3. मणिपुर
4. मिजोरम
5. मेघालय
6. नगालैण्ड
7. त्रिपुरा।
जबकि क्षेत्रफल में ये छोटे हैं फिर भी गुण और गौरव की दृष्टि से बहुत बड़े हैं। सभी – कैसे? कैसे?

अध्यापिका – य सात बहनें अपने प्राचीन इतिहास में प्रायः स्वतन्त्र ही दिखती हैं। किसी भी शासक ने इन्हें अपने अधीन नहीं किया था। अनेक संस्कृति की विशेषता वाली भारत भूमि में इन बहनों की संस्कृति विशेष महत्त्व वाली है।

तन्वी – यह शब्द सबसे पहले कब प्रयुक्त हुआ?

अध्यापिका – सुनने में मधुर लगने वाला यह शब्द सबसे पहले पिछली शताब्दी के बहत्तरवें वर्ष (1972) में त्रिपुरा राज्य के उद्घाटन के क्रम में किसी ने फैलाया। इस समय फिर से इन राज्यों का संगठन किया गया।

स्वरा – दूसरी भी कोई विशेषता है इनकी?

अध्यापिका – अवश्य ही है। पर्वत, वृक्ष, पुष्प आदि प्राकृतिक सम्पदाओं से समृद्ध हैं ये राज्य। ये भारत रूपी वृक्ष में फूलों के गुलदस्ते के समान सुशोभित हैं।

राजीव – आप! जैसे घर में बहन सबसे अधिक प्रिय और मनोहर होती है वैसे ही भारत रूपी घर में ये सात बहनें सबसे मनोहर हैं।

अध्यापिका – तुम्हारे मन में आई हुई यह भावना बहुत कल्याण वाली है, परन्तु सभी ऐसा नहीं समझते हैं। ठीक है, इनके विषय में कुछ विशेप कथनीय है। सावधान मन से सुनिए- यह प्रदेश जनजातियों से बहुल है। गारो, खासी, नगा, मिजो आदि अनेक जनजातियाँ यहाँ रहती हैं। शरीर से इस प्रदेश के लोग अनेक भाषाओं से युक्त, पर्वो की परम्पराओं वाले, अपने करतबों और कलाओं में कुशल हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः

मालती – महोदया! वहाँ तो बाँस के पेड़ भी पाए जाते है।

अध्यापिका – हाँ। इस प्रदेश में हस्तकला की प्रमुखता है। यहाँ वस्त्रों व आभूषणों से लेकर गृहनिर्माण तक अक्सर बाँस के पेड़ से बनी वस्तुओं का प्रयोग किया जाता है। क्योंकि यहाँ बाँस के पेड़ों की अधिकता है। अब यहाँ का बाँस उद्योग अंतर्राष्ट्रीय प्रसिद्धि पा चुका है।

अभिनव – यह बहनों वाला प्रदेश बहुत आकर्षक है।

सलीम – क्या यह प्रदेश भ्रमण के लिए उचित है?

सभी छात्र – (जोर से) महोदया! आगामी अवकाश में हम वहीं जाना चाहते हैं।

स्वरा – आप भी हमारे साथ चलिए।

अध्यापिका – गह विनार मुझे प्रिय है। ये राज्य भ्रमण के लिए स्वर्ग के समान हैं।

सप्तभगिन्यः Summary

सप्तभगिन्यः पाठ-परिचयः

भारतवर्ष अपनी भौगोलिक विशेषताओं का एक अनोखा संगम है। ‘सप्तभगिनी’ यह एक उपनाम है। उत्तर-पूर्व के सात राज्य विशेष को उक्त उपाधि दी गयी है। इन राज्यों का प्राकृतिक सौन्दर्य अत्यन्त विलक्षण है। इन्हीं के सांस्कृतिक और सामाजिक वैशिष्ट्य को ध्यान में रखकर प्रस्तुत पाठ का सृजन किया गया है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 9 सप्तभगिन्यः Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 7th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत-
(क) कस्य राज्यस्य भागेषु गजधरः शब्दः प्रयुज्यते?
(ख) गजपरिमाणं कः धारयति?
(ग) कार्यसमाप्तौ चेतनानि अतिरिच्य गजधरेभ्यः किं प्रदीयते स्म?
(घ) के शिल्पिरूपेण न समादृताः भवन्ति?
उत्तरम्:
(क) राजस्थानस्य।
(ख) गजधरः।
(ग) सम्मानम्।
(घ) गजधरा:।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-
(क) तडागाः कुत्र निर्मीयन्ते स्म?
उत्तरम्:
तडागाः सम्पूर्ण देशे निर्मीयन्ते स्म।

(ख) गजधराः कस्मिन् रूपे परिचिताः?
उत्तरम्:
गजधराः वास्तुकाराणां रूपे परिचिताः।

(ग) गजधराः किं कुर्वन्ति स्म?
उत्तरम्:
गजधराः नगरनियोजनात् लघुनिर्माणपर्यन्तं सर्वाणि कार्याणि कुर्वन्ति स्म।

(घ) के सम्माननीया:?
उत्तरम्:
गजधराः सम्माननीयाः।

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितानि पदानि आधुत्य प्रश्न निर्माणं कुरुत-
(क) सुरक्षाप्रबन्धनस्य दायित्वं गजधराः निभालयन्ति स्म।
उत्तरम्:
कस्य दायित्वं गजधराः निभालयन्ति स्म?

(ख) तेषां स्वामिनः असमर्थाः सन्ति।
उत्तरम्:
केषां स्वामिनः असमर्थाः सन्ति?

(ग) कार्यसमाप्तौ वेतनानि अतिरिच्य सम्मानमपि प्राप्नुवन्ति।
उत्तरम्:
कार्यसमाप्तौ कानि अतिरिच्य सम्मानपमपि प्राप्नुवन्ति?

(घ) गजधरः सुन्दरः शब्दः अस्ति।
उत्तरम्:
कः सुन्दरः शब्दः अस्ति?

(ङ) तडागाः संसारसागराः कथ्यन्ते।
उत्तरम्:
के संसारसागराः कथ्यन्ते?

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

प्रश्न 4.
अधोलिखितेषु यथापेक्षितं सन्धि विच्छेदं कुरुत-
(क) अद्य + अपि = ___________
(ख) ___________ + ___________ = स्मरणार्थम्
(ग) इति + अस्मिन् = ___________
(घ) ___________ + ___________ = एतेष्वेव
(ङ) सहसा + एव = ___________
उत्तरम्:
(क) अद्य + अपि = अद्यापि
(ख) स्मरण + अर्थम् = स्मरणार्थम्
(ग) इति + अस्मिन् = इत्यस्मिन्
(घ) एतेषु + एव = एतेष्वेव
(ङ) सहसा + एव = सहसैव

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः समुचितानि पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
रचयन्ति, गृहीत्वा, सहसा, जिज्ञासा, सह
(क) छात्राः पुस्तकानि ________ विद्यालयं गच्छन्ति।
(ख) मालाकाराः पुष्पैः मालाः ________।
(ग) मम मनसि एका ________ वर्तते।
(घ) रमेशः मित्रैः ________ विद्यालयं गच्छति।
(ङ) ________ बालिका तत्र अहसत।
उत्तरम्:
(क) छात्रा: पुस्तकानि गृहीत्वा विद्यालयं गच्छन्ति।
(ख) मालाकाराः पुष्पैः माला: रचयन्ति।
(ग) मम मनसि एका जिज्ञासा वर्तते।
(घ) रमेशः मित्रैः सह विद्यालयं गच्छति।
(ङ) सहसा बालिका तत्र अहसत।

प्रश्न 6.
पदनिर्माणं कुरुत-
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः - 1
उत्तरम्:
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः - 2

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

प्रश्न 7.
कोष्ठकेषु दत्तेषु शब्देषु समुचितां विभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
यथा- विद्यालयं परितः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय)
(क) ________ उभयतः ग्रामाः सन्ति। (ग्राम)
(ख) ________ सर्वत: अट्टालिकाः सन्ति। (नगर)
(ग) धिक् ________। (कापुरुष)
यथा- मृगाः मृगैः सह धावन्ति। (मृग)
(क) बालकाः ________ सह पठन्ति। (बालिका)
(ख) पुत्रः ________ सह आपणं गच्छति। (पितृ)
(ग) शिशुः ________ सह क्रीडति। (मातृ)
उत्तरम्:
यथा- विद्यालयं परितः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय)
(क) ग्रामम् उभयतः ग्रामाः सन्ति। (ग्राम)
(ख) नगरं सर्वतः अट्टालिकाः सन्ति। (नगर)
(ग) धिक् कापुरुषम्। (कापुरुष)
यथा- मृगाः मृगैः सह धावन्ति। (मृग)
(क) बालका: बालिकाभिः सह पठन्ति। (बालिका)
(ख) पुत्रः पित्रा सह आपणं गच्छति। (पितृ)
(ग) शिशुः मात्रा सह क्रीडति। (मातृ)

योग्यता-विस्तारः

अनुपम मिश्र- जल संरक्षण के पारंपरिक ज्ञान को समाज के सामने लाने का श्रेय जिन लोगों को है श्री अनुपम मिश्र (जन्म 1948) उनमें अग्रगण्य हैं। ‘आज भी खरे हैं तालाब’ और ‘राजस्थान की रजत बूंदें’ पानी पर उनकी बहुप्रशंसित पुस्तकें हैं।

भाषा-विस्तारः :
कारक-
सामान्य रूप से दो प्रकार की विभक्तियाँ होती हैं-
1. कारक विभक्ति
2. उपपद विभक्ति।
कारक चिह्नों के आधार पर जहाँ पदों का प्रयोग होता है उसे कारक विभक्ति कहते हैं। किन्तु किन्हीं विशेष पदों के कारण जहाँ कारक चिह्नों की उपेक्षा कर किसी विशेष विभक्ति का प्रयोग होता है उसे उपपद विभक्ति कहते हैं, जैसे-

‘सर्वतः अभितः, परितः, धिक्’ आदि पदों के योग में द्वितीया विभक्ति होती है।
उदा-
(क) विद्यालय परितः पुष्पाणि सन्ति।
(ख) धिक् देशद्रोहिणम्।

‘सह, साकम्, सार्द्धम्, समं’ के योग में तृतीया विभक्ति होती है।
उदा-
(क) जनकेन सह पुत्रः गतः।
(ख) दुर्जनेन समं सख्यम्।

‘नमः, स्वस्ति, स्वाहा, स्वधा’ के योग में चतुर्थी विभक्ति प्रयुक्त होती है-
उदा-
(क) देशभक्ताय नमः।
(ख) नमः एतादृशेभ्यः शिल्पिभ्यः।
(ग) जनेभ्य: स्वस्ति।
‘अलम्’ शब्द के दो अर्थ हैं-पर्याप्त एवं मत (वारण के अर्थ में)। पर्याप्त के अर्थ में चतुर्थी विभक्ति होती है जैसे-देशद्रोहिणे अलं देशरक्षकाः।
मना करने के अर्थ में तृतीया विभक्ति होती है, जैसे- अलं विवादेन।

विना के योग में द्वितीया, तृतीया एवं पञ्चमी विभक्तियाँ होती हैं, जैसे-परिश्रम/परिश्रमेण/परिश्रमात् विना न गतिः।

निम्नलिखित क्रियाओं के एकवचन बनाने का प्रयास करेंआकलयन्ति, संगृह्णन्ति, प्रस्तुन्वन्ति।

जिज्ञासा-जानने की इच्छा। इसी प्रकार के अन्य शब्द हैं- पिपासा, जिग्मिषा, विवक्षा, बुभुक्षा।

भाव-विस्तारः :
अगर हम ध्यान से देखें तो हमारे चारों तरफ ज्ञान एवं कौशल के विविध रूप दिखाई देते हैं। इसमें कुछ ज्ञान और कौशल फलते-फूलते हैं और कई निरंतर क्षीण होते हैं। इसके कई उदाहरण हमारे सामने हैं। पानी का व्यवस्थापन संरक्षण और खेती-बाड़ी का पारंपरिक तौर-तरीका, शिल्प तथा कारीगरी का ज्ञान दुर्लभ और विलुप्त होने के कगार पर है। वहीं अभियान्त्रिकी एवं संचार से संबंधित ज्ञान नए उभार पर हैं। दरअसल किस तरह का ज्ञान और कौशल आगे विकसित और प्रगुणित होगा और किस तरह का ज्ञान एवं कौशल पिछड़ेगा, विलुप्त होने के लिए विवश होगा यह इस बात पर निर्भर करता है कि देश और समाज किस तरह के ज्ञान एवं कौशल के विकास में अपना भविष्य सुरक्षित एवं सुखमय मानता है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

परियोजना-कार्यम् :
आने वाली छुट्टियों में अपने आस-पास के क्षेत्र के उन पारंपरिक ज्ञान एवं कौशलों का पता लगाएँ जिनका स्थान समाज में अब निरंतर घट रहा है। उन्हें कोई उचित प्रोत्साहन नहीं मिल रहा है या वे विलुप्त होने के कगार पर हैं। उनकी एक सूची भी तैयार करें और उनके लिए प्रयुक्त होने वाले संस्कृत शब्द लिखें। अपने और अपने मित्रों द्वारा तैयार की गई अलग-अलग सूचियों को सामने रखते हुए इन पारंपरिक कौशलों के विलुप्त होने के कारणों का पता लगाएँ।

मूलपाठः

के आसन् ते अज्ञातनामानः?
शतशः सहस्त्रशः तडागाः सहसैव शून्यात् न प्रकटीभूताः।

इमे एव तडागाः, अत्र संसारसागराः इति। एतेषाम् आयो जनस्य नेपथ्ये निर्मापयितृणाम् एककम्, निर्मातीि च दशकम् आसीत्। एतत् एककं दशकं च आहत्य शतकं सहस्रं वा रचयतः स्म। परं विगतेषु द्विशतवणेषु नूतनपद्धत्या समाजेन यत्किञ्चित् पठितम्। पठितेन तेन समाजेन एककं दशक सहस्त्रकञ्च इत्येतानि शून्ये एव परिवर्तितानि। अस्य नूतनसमाजस्य मनसि इयमपि जिज्ञासा नैव उद्भता यद् अस्मात्पूर्वम् एतावतः तडागान् के रचयन्ति स्म? एतादृशानि कार्याणि कर्तुं ज्ञानस्य यो नूतनः प्रविधिः विकसितः, तेन प्रविधिनाऽपि पूर्व सम्पादितम् एतत्कार्यं मापयितुं न केनापि प्रयतितम्।
HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः - 3

अद्य ये अज्ञातनामानः वर्तन्ते, पुरा ते बहुप्रथिताः आसन्। अशेषे हि देशे तडागाः निर्मीयन्ते स्म, निर्मातारोऽपि अशेषे देशे निवसन्ति स्म।

गजधरः इति सुन्दरः शब्दः तडागनिर्मातीि सादरं स्मरणार्थम्। राजस्थानस्य केषुचिद भागेषु शब्दोऽयम् अद्यापि प्रचलति। कः गजधरः? यः गजपरिमाणं धारयति स गजधरः। गजपरिमाणम् एव मापनकार्ये उपयुज्यते। समाजे त्रिहस्त परिमाणात्मिकीं लौहयष्टिं हस्ते गृहीत्वा चलन्तः गजधराः इदानीं शिल्पिरूपेण नैव समादृताः सन्ति। गजधरः, यः समाजस्य गाम्भीर्य मापयेत् इत्यस्मिन् रूपे परिचितः।

गजधराः वास्तुकाराः आसन्। कामं ग्रामीणसमाजो भवतु नागरसमाजो वा तस्य नव-निर्माणस्य सुरक्षाप्रबन्धनस्य च दायित्वं गजधराः निभालयन्ति स्म। नगरनियोजनात् लघुनिर्माणपर्यन्तं सर्वाणि कार्याणि एतेष्वेव आधृतानि आसन्। ते योजना प्रस्तुन्वन्नि स्म, भाविव्ययम् आकलयन्ति स्म, उपकरणभारान् संगृहन्ति स्म। प्रतिदाने ते न तद् याचन्ते स्म यद् दातुं तेषां स्वामिनः असमर्थाः भवेयुः। कार्यसमाप्ती वेतनानि अतिरिच्य गजधरेभ्यः सम्मानमपि प्रदीयते स्म।
नमः एतादृशेभ्यः शिल्पिभ्यः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

सन्धिविच्छेदः
सहसैव = सहसा + एव।
किञ्चित् = किम् + चित्।
सहस्रकञ्च = सहस्रकम् + च।
इत्येतानि = इति + एतानि।
नैव = न + एव।
यद् अस्मात् = यत् + अस्मात्।
यो नूतनः = यः + नूतनः।
प्रविधिनाऽपि = प्रविधिना + अपि।
केनापि = केन + अपि।
निर्मितारोऽपि = निर्मितार: + अपि।
स्मरणार्थम् = स्मरण + अर्थम्।
केषुचिद् भागेषु = केषुचित् + भागेषु।
शब्दोऽयम् = शब्दः + अयम्।
अद्यापि = अद्य + अपि।
इत्यस्मिन् = इति + अस्मिन्।
समाजोभवतु = समाजः + भवतु।
समाजो वा = समाज: + वा।
एतेष्वेव = एतेषु + एव।
तद्याचन्ते = तत् + यान्चन्ते।

संयोगः
इयमपि = इयम् + अपि।
समादृताः = सम् + आदृताः।
सम्मानमपि = सम्मानम् + अपि।

पदार्थबोध:
सहसा = अचानक (अकस्मात्)।
तडागाः = तालाब (सरांसि)।
निर्मापयितृणाम् = बनाने वालों की (रचयितृणाम्)।
एककम् = इकाई।
सहस्रकम् = हजार (दशशतकम्)।
जिज्ञासा = जानने की इच्छा (ज्ञातुमिच्छा)।
उद्भता = उत्पन्न हुई (भूता, जाता)।
पूर्वम् = पहले (पूर्व, प्राक)।
मापयितुम् = मापने/नापने के लिए (मापनार्थम्)।
प्रयतितम् = प्रयत्न किया (प्रयतितवान्)।
बहुप्रथिताः = बहुत प्रसिद्ध (सुविख्याता:)।
अशेषे = सम्पूर्ण (सम्पूर्णे, समग्रे)।
निर्मातारः = बनाने वाले (रचयितारः)।
गजधरः = गज (वाली छड़) को धारण करने वाला (गजधारक:)।
लौहयष्टिम् = लोहे की छड़ को (अयोयष्टिम्)।
समादृताः = आदर को प्राप्त (सम्मानिताः)।
गाम्भीर्यम् = गहराई (अगाधत्वम्)।
वास्तुकाराः = राज मिस्त्री लोग (भवननिर्मातारः)।
कामम् = चाहे (नु, यद्वा)।
निभालयन्ति स्म = निभाते थे (निर्वहन्ति स्म)।
आकलयन्ति स्म = अनुमान करते थे (अनुमीयन्ते स्म)।
उपकरणसम्भारान् = साधन सामग्री को (साधनसामग्रीम्)।
प्रतिदाने = बदले में (प्रतिग्रहणे)।
अतिरिच्य = अतिरिक्त, अलावा (अन्यथा, पृथक्)।
प्रदीयते स्म = दिया जाता था (ददाति स्म)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

सरलार्थः
कौन थे वे बिना नाम वाले?
सैंकड़ों, सहस्रों (हजारों) तालाब अचानक (स्वयं) प्रकार नहीं हुए। ये तालाब ही यहाँ संसार-सागर कहे गए हैं। इनके आयोजन के नेपथ्य में निर्माण कराने वालों की इकाई (एक-एक) तथा निर्माण करने वालों की दहाई (दस-दस) थी। इस इकाई और दहाई को जोड़कर सैकड़ा या हजार रचते थे। परन्तु पिछले दो शतकों में नई रीति से समाज ने जो कुछ पढ़ा। उस पढ़ाई से समाज ने (उस) इकाई, दहाई और हज़ार को शून्य में बदल दिया।

इस नूतन समाज के मन में यह जिज्ञासा भी उत्पन्न नहीं हुई कि इससे पूर्व इतने तालाबों को कौन रचते थे? ऐसे कार्यों को करने के लिए ज्ञान की जो नई विधि विकसित हुई, उस विशेष पद्धति के द्वारा भी पहले किए गए इन कार्यों को मापने के लिए किसी ने भी प्रयास नहीं किया।

आज जो अज्ञात नाम वाले हैं, पहले वे बहुत प्रसिद्ध थे। पूरे देश में तालाब बनाए जाते थे। बनाने वाले भी पूरे देश में रहते थे।

‘गजधर’ यह सुन्दर शब्द तालाब बनाने वालों के सादर स्मरण के लिए है। राजस्थान के कुछ भागों में यह शब्द आज भी प्रचलित है। गजधर कौन? जो ‘गज’ की माप को धारण करता है वह ‘गजधर’ है। गज की माप दी मापने (नापने) के काम में प्रयुक्त होती है। समाज में तीन हाथ (तीन फुट) की नाम वाली लोहे की छड़ी को हाथ में लेकर चलने वाले गजधर अथ शिल्पी के रूप में सम्मानित नहीं हैं। गजधर, जो समाज की गहराई मापे इस रूप में परिचित है।

गजधर ही वास्तुकार थे। चाहे ग्रामीण समाज हो या नगरीय समाज उसके नवनिर्माण और सुरक्षा की व्यवस्था का दायित्व गजधर ही निभाते थे। नगरीय व्यवस्था से लघु निर्माण तक सारे कार्य इन्हीं पर आधारित थे। वे योजना प्रस्तुत करते थे, होने वाले व्यय का आकलन (अनुमान) करते थे, साधन-सामग्री का संग्रह (भी) करते थे। बदले में वे वह नहीं माँगते थे जो उनके स्वामी देने में असमर्थ होते थे। काम की समाप्ति पर वेतन के अलावा गजधरों को सम्मान भी दिया जाता था।

नमस्कार है ऐसे शिल्पियों को।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः

संसारसागरस्य नायकाः Summary

संसारसागरस्य नायकाः पाठ-परिचयः

जल संरक्षण पर कार्य करने वालों में श्री अनुपम मिश्र (जन्म 1948) का नाम बड़े आदर से लिया जाता है। आपकी रचनओं में तालाबों पर एक प्रमुख कृति है-“आज भी खरे हैं तालाब”। प्रस्तुत पाठ इसी रचना के ‘संसार सागर के नायक’ नामक अध्याय से लिया गया है। इसमें विलुप्त होते जा रहे पारम्परिक ज्ञान, कौशल एवं शिल्प के धनी गजधर क सम्बन्ध में चर्चा की गयी है। पानी के लिए मानव निर्मित तालाब, बावड़ी जैसे निर्माणों को लेखक ने यहाँ संसार सागर के रूप में चित्रित किया है। लेखक का कार्य अत्यधिक सराहनीय है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 8 संसारसागरस्य नायकाः Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
पाठे दत्तानां पद्यानां सस्वरवाचनं कुरुत-
नोट- विद्यार्थी स्वयं करें।

प्रश्न 2.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) अहं वसुंधराम् किम मन्ये?
उत्तरम्:
कुटुम्बम्।

(ख) मम सहजा प्रकृति का अस्ति?
उत्तरम्:
मैत्री।

(ग) अहं कस्मात् कठिना भारतजनताऽस्मि?
उत्तरम्:
कुलिशात्।

(घ) अहं मित्रस्य चक्षुषां किं पश्यन्ती भारतजनताऽस्मि?
उत्तरम्:
संसारम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

प्रश्न 3.
प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखत-
(क) भारतजनताऽहम् कैः परिपूता अस्मि?
उत्तरम्:
भारतजनताऽहम् अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः परिपूता अस्मि।

(ख) समं जगत् कथं मुग्धमस्ति?
उत्तरम्:
समं जगत् मम गीतैः, नृत्यैः काव्यैः च मुग्धमस्ति।

(ग) अहं किं किं चिनोमि?
उत्तरम्:
अहं प्रेयः श्रेय च चिनोमि।

(घ) अहं कुत्र सदा दृश्ये?
उत्तरम्:
अहं विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ये।

(ङ) समं जगत् कैः कै: मुग्धम् अस्ति?
उत्तरम्:
समं जगत् गीतैः नृत्यै काव्यैः च मुग्धम् अस्ति।

प्रश्न 4.
सन्धिविच्छेवं पूरयत-
(क) विनयोपेता = विनय + उपेता
(ख) कुसुमादपि = ________ + _________
(ग) चिनोम्युभयम् = चिनोमि + _________
(घ) नृत्यैर्मुग्धम् = _________ + मुग्धम्
(ङ) प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + _________
(च) लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + _________
उत्तरम्:
(क) विनयोपेता = विनय + उपेता
(ख) कुसुमादपि = कुसुमात् + अपि
(ग) चिनोम्युभयम् = चिनोमि + उभयम्
(घ) नृत्यैर्मुग्धम् = नृत्यैः + मुग्धम्
(ङ) प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + अस्ति
(च) लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + आसक्ता

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

प्रश्न 5.
विशेषण-विशेष्य पदानि मेलयत-

उत्तरम्:

प्रश्न 6.
समानार्थकानि पदानि मेलयत-

उत्तरम्:
जगति – संसारे
प्रकृति – स्वभावः
तटिनी – नदी
कुलिशात् – व्रजात्
चक्षुषा – नेत्रेण
वसुंधराम् – पृथ्वीम्

प्रश्न 7.
उचितकथानां समक्षम् (आम्) अनुचितकथनानां समक्षं च (न) इति लिखत-
(क) अहं परिवारस्य चक्षुषा संसारं पश्यामि।
(ख) समं जगत् मम काव्यैः मुग्धमस्ति।
(ग) अहम् अविवेका भारतजनता अस्मि।
(घ) अहं वसुंधराम् कुटुम्ब न मन्ये।
(ङ) अहं विज्ञानधना ज्ञानधना चास्मि।
उत्तरम्:
(क) अहं परिवारस्य चक्षुषा संसारं पश्यामि। (न)
(ख) समं जगत् मम काव्यैः मुग्धमस्ति। (आम्)
(ग) अहम् अविवेका भारतजनता अस्मि। (न)
(घ) अहं वसुंधराम् कुटुम्ब न मन्ये। (न)
(ङ) अहं विज्ञानधना ज्ञानधना चास्मि। (आम्)

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

योग्यता-विस्तारः

भावविस्तारः
कवि-परिचयः प्रस्तुत कविता पाठ आजकल के कवि डॉ. रमाकान्त शुक्ल के काव्यंग्रह से संकलित की गई है। डॉ. शुक्ल अद्यतनीय संस्कृत-साहित्य की दुनिया में राष्ट्रपति सम्मान और पश्री सम्मान से सम्मानित शीर्ष कवि हैं। इनका काव्यपाठ आकाशवाणी (रेडियो), टी.वी. अन्यान्य कवि-सम्मेलनों में तो प्रशंसित है ही, लेकिन मौरिशस, अमेरिका, इटली, ब्रिटेन आदि पाश्चात्य देशों में भी प्रशासित है। भाति में भारतम्, जयभारतभूमे, भाति मौरिशसम्, भारतजनताऽहम्, सर्वशुक्ला, सर्वशुक्लोत्तरा, आशद्विशती, मम जननी और राजधानी-रचनाः इनकी श्रेष्ठ काव्य-रचनाएं हैं। इनके अलावा पण्डितराजीयम् अभिशापम् पुरश्चरण-कमलम्, नाट्यसप्तकम् इत्यादि नाटक पुरस्कृत एवं अभिमञ्चित हैं। अना अनेक संपादित पुस्तकें इनकी कलम सजीव हुए हैं, कवि की कुछ दूसरी रचनाएँ भी पढ़िए:

1. परिमितशब्दैरमितगुणान्, गायाम कथं ते वद पुण्ये।
चुलुके जलधि तुगतरङ्ग करवाणि कथं वद धन्ये।
जय सुजले सुफले वरदे, विमले कमला-वाणी वन्थे।
जय जय जय हे भारत भूमे जय-जय-जय भारत भूमे।

2. यत्र सत्यं शिवं सुन्दरं राजते,
रामराज्यं च यत्राभवत्पावनम्।
यस्य ताटस्थ्यनीतिः प्रसिद्धि गत
भूतले भाति तन्मामकं भारतम्।।

3. मोदे प्रगति दर्श दर्श
वैज्ञानिकी च भोतिकी, परम्।
दूयेऽद्यत्वे लोकं लोकं
शठचरितं भारत जनताऽहम्॥

4. जयन्त्येतेऽस्मदीया गौरवाकाः कारगिलवीराः
समा आसतेऽस्माकं प्रणम्याः कारगिलवीराः।
मई-षड़विंशदिवसादैषयो मासद्वयं यावत्,
अधोषित-पाक-रण-जयिनोऽभिनन्द्याः कारगिलवीराः॥

चुलुके – चुल्लू में
जलधिम् – सागर को
कमला – वाणी – सरस्वती वाणी
रामराज्य – राम का राज्य
ताटस्थ्यनीति – पक्षरहित नीति
मामकम् – मेरा
कारगिलवीराः – करगिल के वीर
समा – पूजनीय

इस प्रकार हम देखते हैं कि कवि की अनेक विषयों पर आधारित विविध प्रकार की काव्य-रचनाएँ समुपलब्ध हैं। इसका वाचन करते हुए पाठक आनंदित होते हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

मूलपाठः

अभिमानधना विनयोपेता, शालीना भारतजनताऽहम्।
कुलिशादपि कठिना कुसुमादपि, सुकुमारा भारतजनताऽहम् ।1।

निवसामि समस्ते संसारे, मन्ये च कुटुम्ब वसुन्धराम्।
प्रेयः श्रेयः च चिनोम्युभयं, सुविवेका भारतजनताऽहम् ।2।

विज्ञानधनाऽहं जानधना, साहित्यकला-सङ्गीतपरा।
अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः, परिपूता भारतजनताऽहम् ।3।

मम गीतैर्मुग्धं समं जगत्, मम नृत्यैर्मुग्ध समं जगत्।
मम काव्यैर्मुग्धं समं जगत्, रसभरिता भारतजनताऽहम्म ।4।

उत्सवप्रियाऽहं श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया।
लोकक्रीडासक्ता वर्धेऽतिथिदेवा, भारतजनताऽहम् ।5।

मैत्री मे सहजा प्रकृतिरस्ति, नो दुर्बलतायाः पर्यायः।
मित्रस्य चक्षुषा संसार, पश्यन्ती भारतजनताऽहम् ।6।

विश्वस्मिन् जगति गताहमस्मि, विश्वस्मिन् जगति सदा दृश्ये।
विश्वस्मिन् जगति करोमि कर्म, कर्मण्या भारतजनताऽहम् ।7।

अन्वयः
1. अहम् भारतजनता, अभिमानधना शालीना (च अस्मि) अहम् भारतजनता कुलिशादत् अपि कठोरा, कुसुमात् अपि सुकुमारा (अस्मि)।
2. अहम् भारतजनतास समस्ते संसारे निवसामि, वसुन्धराम् च कुटुम्बम् मन्ये, (अहम्) सुविवेका, श्रेयः प्रेयः च उभयम् चिनोमि।
3. अहम् विज्ञानधना ज्ञानधना (च अस्मि), साहित्यकला-सङ्गीतपरा (च अस्मि), अहम् भारतजनता अध्यात्मासुधातटिनी-स्नानैः परिपूता (अस्मि)।
4. समम् जगत् मम गीतैः मुग्धम् (अस्ति), समम् जगत् मम नृत्यैः मुग्धम् (अस्ति)। समम् जगत् मम काव्यैः मुग्धम् (अस्ति), (अतएव) अहम् भारतजनता रसभरिता (अस्मि)।
5. अहम् उत्सवप्रिया (अस्मि). श्रमप्रिया, पदयात्रा-देशाटन-प्रिया (च अस्मि)। अहम् भारतजनता लोकक्रीडासक्ता (अस्मि)..(अहम्) अतिथि देवा वर्धे।
6. में (मम) मैत्री सहजा प्रकृति अस्ति दुर्बलतायाः पर्यायः नो (अस्ति)। अहम भारतजनता संसारम् मित्रस्य चक्षुषा पश्यन्ती (अस्मि)।
7. अहम् विश्वस्मिन् जगति गता अस्मि, सदा विश्वस्मिन् जगति दृश्ये। अहम् भारतजनता कर्मव्या विश्वस्मिन् जगति कर्म करोमि।

सन्धिविच्छेदः
विनयोपेता – विनय+उपेता। भारतजनताऽहम् = भारतजनता + अहम्। कुलशिादपि = कुलिशात् + अपि। कुसमुमादपि = कुसुमात् + अपि। कुटुम्ब वसुन्धराम् = कुटुम्बम् + वसुन्धराम्। चिनोम्युभयम् = चिनोमि + उभयम्। विज्ञानधनाऽहम् = विज्ञानधना+ अहम्। गीतैर्मुग्धम् = गीतै: + मुग्धम्। सम जगत् = समम् + जगत्। नृत्यैर्मुग्धम् = नृत्यैः + मुग्धम्। काव्यैर्मुग्धम् = काव्यैः+मुग्धम्। उत्सवप्रियाऽहम् = उत्सवप्रिया + अहम्। लोकक्रीडासक्ता = लोकक्रीडा + आसक्ता। वर्धेऽतिथिदेवा = वर्ध + अतिथिदेवा। प्रकृतिरस्ति = प्रकृतिः + अस्ति। गताहमस्मि = गता + अहम् अस्मि।

पदार्थबोध:
भारतजनता = भारत की जनता (भारतवासिनः)। शालीना = शिष्ट, अच्छे व्यवहार वाली (सदाचारी)। अभिमानधना = अभिमान रूपी धन वाली (अभिमानम् धनम् यस्याः)। कुलिशादापि = वज्र से भी। विनयोपेता = विनम्रता पूर्ण (नम्रतापूर्णा)। कुसुमादपि = फूल से भी (पुष्पात् अपि)। सुकुमारा = अत्यंत कोमल (सुकोमला)। निवसामि = रहती हूँ (निवासं करोमि)। कुटुम्बम् = परिवार (संबंधी)। मन्ये = मानती हूँ। (स्वीकरोमि)। प्रेयः = प्रेमपूर्ण (स्नेहः)। श्रेयः = कल्याणकारी (कल्याणप्रदा)। वसुन्धराम् = धरती को (पृथ्वीम्)। चिनोमि = चुनती हूँ (वृणोमि)। विज्ञानधना = विज्ञानरूपी धन वाली (विज्ञानधनिका)। ज्ञानधना = ज्ञान से धनी (ज्ञानधनिका)। अध्यात्मसुधातटिनी-स्नानैः = अध्यात्मरूपी अमृतपूर्ण नदी में नहाने से (अध्यात्मसुधारूपिण्यां नद्यां स्नानेन)। परिपूता = पवित्र, निर्मला (स्वच्छा, निर्मला, मलरहिता)। गीतैः = गीतों से (गायनैः)। मुग्धम् = मुग्ध (आश्चर्यचकितम्)। समम् = पूरा (सम्पूर्णम्)। रसभरिता = आनंदपूर्ण (आनन्दपूर्णा)। वेशाटनप्रिया = विदेशघ्रमणप्रिया (भ्रमणप्रिया)। लोकक्रीडासक्ता = सांसारिक खेल में अनुराग रखने वाली (विश्वक्रीडायाम् संलग्ना)। वर्धे = बढ़ाने वाली (वधिका)। मैत्री = मित्रता, दोस्ती (बन्धुता)। प्रकृतिः = स्वभाव, आदत (स्वभाव)। विश्वस्मिन् जगति = इस दुनिया में (अस्मिन् संसारे)। गता = गई हुई (प्रविष्टा)। कर्मण्या = कर्मशील (कर्मरता)।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम्

सरलार्थ-
1. मैं भारत की जनता स्वाभिमानी रूपी धन से धनी विनयशील, शालीन हूँ। मैं भारत की जनता वज़ से भी कठोर फूल-सी सुकोमल हूँ।
2. मैं भारत की जनता पूरी दुनिया में रहती हूँ और उसे अपना परिवार मानती हूँ। मैं भारत की जनता समझदार हूँ और प्रिय व कल्याण करने वाली हूँ।
3. मैं भारत की जनता ज्ञानविज्ञान से संपन्न हूँ, साहित्य, कला, संगति आदि से परिपूर्ण हूँ। मैं भारत की जनता अध्याल्मरूपी अमृतपूर्ण सरिता में नहाने से पवित्र हूँ।
4. पूरा विश्व मेरे गीतों से मुग्ध है, पूरा संसार मेरे नाच पर फिदा है, मैरे काव्यों को पढ़कर आश्चर्यचकित है, (अतएव) मैं भारत की जनता आनंद से भरी हुई है।
5. मैं भारत की जनता उत्सवप्रिय, परिश्रमी, पैदल यात्रा और देश-विदेश घूमने में रुचि रखती हूँ। सांसारिक खेल में अनुराग रखती हूँ। अतिथि (मेहमान) को देवता के समान बढ़ाती हूँ, मानती हूँ।
6. मित्रता मेरा सहज स्वभाव है न कि कमजोरी का पर्याय। मैं भारत की जनता दुनिया को दोस्त की नजरों से देखती हूँ।
7. मैं इस पूरी दुनिया में गई हुई हूँ, इसका सब कुछ देखती हूँ। मैं भारत की जनता कर्मशील हूँ और संसार में अपना कर्तव्य निभाती हूँ।

भावार्थ-
पाठ का केंद्रीय भाव भारतीय जनता की खूबियों का वर्णन करना है। विनयशीलता, शालीनता, कठोरता, सुकोमलता, मित्रता, विश्वबन्धुता, साहित्य-कला-संगीत-नृत्यप्रियता आदि इसके विशिष्ट गुण हैं।

भारतजनताऽहम् Summary

भारतजनताऽहम् पाठ-परिचयः

यह कविता-पाठ आधुनिक काल के कविकुल शिरोमणि (कवियों के सरताज)डॉ. रमाकान्त शुक्ल लिखित काव्य ‘भारतजनताऽहम्’ से कृतज्ञतापूर्वक लिया गया है। इस कविता में कवि न भारत के लोगों के हितों, अनेक प्रकार के कौशलों, रुचियों इत्यादि का जिक्र करते हुए भारतीय जनता की विशिष्टताओं का भी उल्लेख करते हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 7 भारतजनताऽहम् Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्ताराणि संस्कृत भाषया लिखत-
(क) दिष्ट्या का समागता?
(ख) राकेशस्य कार्यालये का निश्चिता?
(ग) राकेशः शालिनी कुत्र गन्तुं कथयति?
(घ) सायंकाले भ्राता कार्यालयात् आगत्य किम् करोति?
(ङ) राकेशः कस्याः तिरस्कारं करोति?
(च) शालिनी भ्रातरम् का प्रतिज्ञा कर्तुं कथयति?
(छ) यत्र नार्यः न पूज्यन्ते तत्र किम् भवति?
उत्तरम्:
(क) दिष्ट्या शालिनी समागता।
(ख) राकेशस्य कार्यालये सहसैव एका गोष्ठी निश्चिता।
(ग) राकेशः शालिनी चिकित्सिकां प्रति गन्तुं कथयति।
(घ) सायंकाले भ्राता कार्यालयात् आगत्य, हस्तपादादिक प्रक्षाल्य वस्त्राणि य परिवर्त्य पूजागृहं गत्वा दीप प्रज्वालयति भवानीस्तुतिं चापि करोति।
(ङ) राकेशः सृष्टे: उत्पादिन्याः शक्त्याः तिरस्कारं करोति।
(च) शालिनी भ्रातरम् इमाम् प्रतिज्ञां कर्तुं कथयति-कन्यायाः रक्षणे तस्याः पाठने दत्तचित्तः स्थास्यति।
(छ) यत्र नार्यः न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफलाः भवन्ति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

प्रश्न 2.
अधोलिखितपदानां संस्कृतरूपं (तत्सम रूप) लिखत-
(क) कोख –
(ख) साथ –
(ग) गोद –
(घ) भाई –
(ङ) कुआँ –
(च) दूध –
उत्तरम्:
(क) कोख – कुक्ष
(ख) साथ – सह
(ग) गोद – क्रोड
(घ) भाई – भ्रातृ
(ङ) कुआँ – कूपः
(च) दूध – दुग्धं

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य कोष्ठकप्रदत्तेषु पदेषु तृतीयाविभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क) मात्रा सह पुत्री गच्छति (मातृ)
(ख) ________ विना विद्या न लभ्यते (परिश्रम)
(ग) छात्रः ________ लिखति (लेखनी)
(घ) सूरदासः _________ अन्धः आसीत् (नेत्र)
(ङ) सः _________ साकम् समयं यापयति। (मित्र)
उत्तरम्:
(क) मात्रा सह पुत्री गच्छति (मातृ)
(ख) परिश्रमण विना विद्या न लभ्यते (परिश्रम)
(ग) छात्रः लेखन्या लिखति (लेखनी)
(घ) सूरदासः नत्रेण अन्धः आसीत् (नेत्र)
(ङ) सः मित्रं साकम् समयं यापयति। (मित्र)

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं दत्तम् ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्यपदम्। तयोर्मेलनम् कुरुत-
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(1) स्वस्था – (क) कृत्यम्
(2) महत्त्वपूर्णा – (ख) पुत्री
(3) जघन्यम् – (ग) वृत्तिः
(4) क्रीडन्ती – (घ) मनोदशा
(5) कुत्सिता – (ङ) गोष्ठी
उत्तरम्:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(1) स्वस्था – (घ) मनोदशा
(2) महत्त्वपूर्णा – (ङ) गोष्ठी
(3) जघन्यम् – (क) कृत्यम्
(4) क्रीडन्ती – (ख) पुत्री
(5) कुत्सिता – (ग) वृत्तिः

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

प्रश्न 5.
अधोलिखितानां पदानां विलोमपदं पाठात चित्वा लिखत-
(क) श्वः
(ख) प्रसन्ना
(ग) वरिष्ठा
(घ) प्रशंसितम्
(ङ) प्रकाशः
(च) सफलाः
(छ) निरर्थकः
उत्तरम्:
(क) श्वः – परः
(ख) प्रसन्ना – अप्रसन्ना
(ग) वरिष्ठा – कनिष्ठा
(घ) प्रशंसितम् – निन्दितम्
(ङ) प्रकाशः – तमः
(च) सफलाः – असफल:
(छ) निरर्थकः – सार्थकः

प्रश्न 6.
रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) प्रसन्नतायाः विषयोऽयम्।
(ख) सर्वकारस्य घोषणा अस्ति।
(ग) अहम् स्वापराधं स्वीकरोमि।
(घ) समयात् पूर्वम् आया सं करोषि।
(ङ) अम्बिका क्रोडे उपविशति।
उतरम्:
(क) कस्याः विषयोऽयम्?
(ख) कस्य घोषणा अस्ति?
(ग) अहम् काम स्वीकरोमि?
(घ) कस्मात् पूर्वम् आया सं करोषि?
(ङ) अम्बिका कत्र उपविशति?

प्रश्न 7.
अधोलिखिते सन्धिविच्छेदे रिक्त स्थानानि पुरयत-
यथा-
नोक्तवती न उक्तवती
सहसैव = सहसा + …………..
परामर्शानुसारम् =……………. + अनुसारम्
वधार्हा = …………….. + अर्हा
अधुनैव = अधुना + ……………..
प्रवृत्तोऽपि = प्रवृत्तः + …………….
उत्तरम्:
सहसैव = सहसा + एव
परामर्शानुसारम् = परामर्श + अनुसारम्
वधार्हा = वध + अहाँ
अधुनैव = अधुना + एव
प्रवृत्तोऽपि = प्रवृत्तः + अपि

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

योग्यता-विस्तारः

विभिन्न क्षेत्रों में महिलाओं की हालत-
पुराने समय में महिलाओं की हालत बहुत विकसित एवं मजबूत थी। वेद तथा उपनिषद् के समय तक पुरुषों के साथ-साथ महिलाओं को भी सुशिक्षित बनाया जाता था। लवकुश के साथ आत्रेयी के पढ़ने की बात एक ओर सह-शिक्षा को दर्शाती है, दूसरी ओर ब्रह्मवादिनी वेद’ को जानने वाली तपस्विनी गार्गी, मैत्रयी, अरुन्धती आदि महिलाओं की प्रसिद्धि इस तथ्य को भी प्रमाणित करती है कि पुरुषों व महिलाओं के बीच कोई फर्क नहीं था।

लेकिन कुछ समय बाद महिलाओं की हालत खराब होती गई, जिसमें थोड़ा सुधार तो हुआ है, परंतु अभी भी महिला-शिक्षा को अग्रसर करने और लड़की के जन्म को निर्बाध बनाने हेतु सामूहिक कोशिश करने की जरूरत है। प्रधानमंत्री श्री नरेंद्र दामोदर मोदी का “बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ” अभियान इसी की ओर एक सशक्त कदम है।

मूलपाठः

(“शालिनी ग्रीष्मावकाशे पितगृहम् आगच्छति। सर्वे प्रसन्नमनसा तस्याः स्वागतं कुर्वन्ति परं तस्याः भ्रातृजाया उदासीना इव दृश्यते”)

शालिनी – प्रातृजाय! चिन्तिता इव प्रतीयसे, सर्व कुशलं खलु?

माला – आम् शालिनि। कुशलिनी अहम्। त्वदर्थम् किं आनयानि, शीतलपेयं चायं वा?

(भोजनकालेऽपि मालायाः मनोदशा स्वस्था न प्रतीयते स्म, परं सा मुखेन किमपि नोक्तक्ती)

शालिनी – अधुना तु किमपि न वाञ्छामि। रात्रौ सर्वैः सह भोजनमेव करिष्यामि।

राकेशः – भगिनी शालिनि! दिष्ट्या त्वम् समागता। अद्य मम कार्यालये एका महत्त्वपूर्णा गोष्ठी सहसैव निश्चिता। अबैव मालायाः चिकित्सिकया सह मेलनस्य समयः निर्धारितः त्वम् मालया सह चिकित्सकां प्रति गच्छ, तस्याः परमर्शानुसारं यद्विधेयम् तद् सम्पादय।

शालिनी – किमभवत्? प्रातृजायाया: स्वास्थ्यं समीचीनं नास्ति? अहम् तु ह्यः प्रभृति पश्यामि सा स्वस्था न प्रतिभाति इति प्रतीयते स्म।

राकेशः – चिन्तायाः विषयः नास्ति। त्वम् मालया सह गच्छ। मार्गे सा सर्व ज्ञापयिष्यति।

(माला शालिनी च चिकित्सिका प्रति गच्छन्त्यौ वार्ता कुरुतः)

शालिनी – किमभवत्? भ्रातृजाये? का समस्याऽस्ति?

माला – शलिनि! अहम् मासत्रयस्य गर्भ स्वकुक्षौ धारयामि। तव प्रातुः आग्रहः अस्ति यत् अहं लिडम्परीक्षणं कारयेयम् कुक्षी कन्याऽस्ति चेत् गर्भ पातयेयम्। अहम् अतीव उद्विग्नाऽस्मि परं तव प्राता वार्तामेव न शृणोति।

शालिनी – प्राता एवम् चिन्तयितुमपि कथं प्रभवति? शिशुः कन्याऽस्ति चेत् वधाही? जघन्यं कृत्यमिदम्। त्वम् विरोध न कृतवती? सः तव शरीरे स्थितस्य शिशो: वधार्थ चिन्तयति त्वम् तूष्णीम् तिष्ठसि? अधुनैव गृहं चल, नास्ति आवश्यकता लिंगपरीक्षणस्य। भ्राता यदा गृहम् आगमिष्यति अहम् वार्ता करिष्ये।

(संध्याकाले प्राता आगच्छति हस्तपादादिकं प्रक्षाल्य वस्त्राणि च परिवर्त्य पूजागृहं गत्वा दीपं प्रत्वालयति भवानीस्तुतिं चापि करोति। तदनन्तरं चायपानार्थम् सर्वेऽपि एकत्रिताः।)

राकेशः – माले। त्वम् चिकित्सिका प्रति गतवती आसीः, किम् अकथयत् सा?

(माला मौनमेवाश्रयति। तदैव क्रीडन्ती त्रिवर्षीया पुत्री अम्बिका पितुः क्रोडे उपविशति तस्मात् चाकलेहं च याचते। राकेशः अम्बिका लालयति, चाकलेह प्रदाय ताम् क्रोडात् अवतारयति। पुनः माला प्रति प्रश्नवाचिका दृष्टिं क्षिपति। शालिनी एतत् सर्व दृष्ट्वा उत्तरं ददाति)

शालिनी – भ्रात:! त्वम् किम् ज्ञातुमिच्छसि? तस्यः कुक्षि पुत्री: अस्ति पुत्र वा? किमर्थम्? षण्मासानन्तरं सर्व स्पष्टं भविष्यति, समयात् पूर्व किमर्थम् अयम् आयासः?

राकेशः – भगिनि, त्वं तु जानासि एव अस्माकं गृहे अम्बिका पुत्रीरूपेण अस्त्येव अधुना एकस्य पुत्रस्य आवश्यकताऽस्ति तर्हि…

शलिनी – तर्हि कुक्षि पुत्री अस्ति चेत् हन्तव्या? (तीव्रस्वरेण) हत्यायाः पापं कर्तुं प्रवृत्तोऽसि त्वम्।

राकेशः – न, हत्या तु न……

शालिनी – तर्हि किमस्ति निर्धणं कृत्यमिदम्? सर्वथा विस्मृतवान् अस्माकं जनकः कदापि पुत्रीपुत्रमयः विभेदं न कृतवान्? सः सर्वदैव मनुस्मृतेः पक्तिमिमाम् उद्धरति स्म “आत्मा वै जायते पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा”। त्वमपि सायं प्रात: देवीस्तुतिं करोषि? किमर्थं सृष्टेः उत्पादिन्याः शक्त्याः तिरस्कारं करोषि? तव मनसि इयती कुत्सिता वृत्तिः आगता, इदम् चिन्तयित्वैव अहम् कुण्ठिताऽस्मि! तव शिक्षा वृथा….

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

राकेशः – भगिनि! विरम विरमा अहम् स्वापराध स्वीकरोमि लज्जितश्चास्मिा अद्यप्रभृति कदापि गर्हितमिद कार्यम् स्वप्नेऽपि न चिन्तयिष्यामि। यथैव अम्बिका मम हृदयस्य संपूर्ण स्नेहस्य अधिकारिणी अस्ति, तथैव आगन्ता शिशुः अपि स्नेहाधिकारी भविष्यति पुत्रः भवतु पुत्री वा। अहम् स्वगाहितचिन्तनं प्रति पश्चात्तापमग्नः अस्मि, अहम् कथं विस्मृतवान्
“यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यत्रता: न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः।”
अथवा “पितुर्दशगुणा मातेति।” त्वया सन्मार्गः प्रदर्शित भगिनि। कनिष्ठाऽपि त्वम् मम गुरुरसि।

शालिनी – अलम् पश्चात्तापेन। तव मनसः अन्धकारः अपगतः प्रसन्नताया: विषयोऽयम्। भ्रातृजाये! आगच्छ। सर्वा चिन्तां त्यज आगन्तुः शिशोः स्वागताय च सन्नद्धा भव। भ्रातः त्वमपि प्रतिज्ञां कुरु- कन्यायाः रक्षणे, तस्याः पाठने दत्तचित्तः स्थास्यसि “पुत्री रक्ष, पुत्रीं पाठय” इतिसर्वकारस्य घोषयं तदैव सार्थिका भविष्यति यदा वयं सर्वे मिलित्वा चिन्तनमिदं यथार्थरूपं करिष्याम:-

या गार्गी श्रुतचिन्तने नृपनये पाञ्चालिका विक्रमे।
लक्ष्मीः शत्रुविदारणे गगनं विज्ञानाङ्गणे कल्पना।
इन्द्रोद्योगपथे च खेलजगति ख्याताभित: साइना
सेयं स्त्री सकलासु दिक्षु सबला सर्वेः सदोत्साह्यताम्।

अन्वयाः
1. यत्र तु नार्यः पूज्यन्ते तत्र देवताः रमन्ते यत्र एताः न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफलाः (भवन्ति)।
2. या गार्गी श्रुतचिन्तने नृपनये पाञ्चालिका विक्रमे शत्रविदारणे लक्ष्मी: विज्ञान आङ्गणे गगनम् कल्पना इन्द्रोद्योगपथे च खेलजगति साइना ख्याताभितः सा इयम् स्त्री सकलासु दिक्षु सबला (अस्ति, अतः) सदा सर्वैः उत्साह्यताम्।

सन्धिविच्छेदः
ग्रीष्मावकाशे = ग्रीष्म + अवकाशे। भोजनकालेऽपि = भोजनकाले + अपि। नोक्तवती = न + उक्तवती। सहसैव = सहसा + एव। अद्यैव = अद्य + एवा। परामर्शानुसारम = परामर्श + अनुसारम्। यद्विविधेयम् = यत् + विधेयम्। नास्ति = न + अस्ति। समस्याऽस्ति = समस्या + अस्ति। कन्याऽस्ति = कन्या + अस्ति। उद्विग्नाऽस्मि = उत् + विग्ना + अस्मि। वधार्हा = वध + अर्हा। वधार्थम् = वध + अर्थम्। चापि = च + अपि। तदनन्तरम् = तत् अनन्तरम्। चायपानार्थम् = चायपान + अर्थम्। सर्वेऽपि = सर्वे + अपि। मौनमेवाश्रयति = मौनम् + एव + आश्रयति। तदैव = तदा + एव। षण्मासानन्तरम् = षट् + मास + अनन्तरम्। अस्त्येव = अस्ति + एव। आवश्यकताऽस्ति = आवश्यकता + अस्ति। प्रवृत्तोऽसि = प्रवृत्तः + असि। सर्वदैव = सर्वदा + एव। चिन्तायित्वैव = चिन्तयित्वा + एव। स्वापराधम् = स्व + अपराधम्। लज्जितश्चास्मि = लज्जित + च + अस्मिा कदापि = कदा + अपि। स्नेहाधिकारी = स्नेह + अधिकारी। नार्यस्तु = नार्यः + तु। यत्रैताः = यत्र + एताः। सर्वास्तवाफलाः = सर्वा: + तत्र + अफलाः। मातेति = माता + इति। घोषणेयम् = घोषणा + इवम्। विज्ञानाङ्गणे = विज्ञान + आङ्गणे। सेयम् = सा + इयम्। सदोत्साह्यताम् = सदा + उत्साह्यताम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

संयोग:
किमपि = किम् + अपि। भोजनमेव = भोजनम् + एव। किमभवत् = किम् + अभवत्। वार्तामेव = वार्ताम् + एव। चिन्तयितमपि = चिन्तयितुम् + अपि। कृत्यमिदम् = कृत्यम् + इदम्। मौनमेव = मौनम् + एव। ज्ञातुमिच्छसि = ज्ञातुम् + इच्छसि। त्वमपि = त्वम् + अपि। किमर्थम् = किम् + अर्थम्। चिन्तनमिदम् = चिन्तनम् + इदम्।

पदार्थबोध:
पितृगृहम् = पिता के घर (पितुः गेहम्)। प्रातृजाया = भाभी (म्रातुः पत्नी)। दिष्ट्या = भाग्य से (भाग्येन, देवेन)। गोष्ठी = सभा, बैठक (सभा, सम्मेलनम्)। समीचीनम् = अच्छा (शोभनम्, स्वस्थम्)। स्वकुक्षौ = अपने गर्भ में (स्व उदरे, गर्भ)। उद्विग्ना = बैचेन, परेशान (व्याकुला)। तूष्णीम् = चुप (मौनम्)। क्रोडे = गोद में (अङ्के)। चाकलेहम् = चॉकलेट (मिष्टगुटिका)। अद्यप्रभृति = आज से (अद्यतः)। गर्हितचिन्तनम् = निंदनीय विचार (कुत्सित विचार)। नार्यः = महिलाएँ (महिलाः)। पूज्यन्ते = पूजी जाती है (सम्मान्यन्ते)। कनिष्ठा = छोटी (अनुजा)। अपगतः = ऊँट गया। (निर्गत:)। पाठय = पढ़ाओ। (अध्यापय)। श्रुतचिन्तमे = ज्ञान की सोच में (ज्ञानविचारे)। शत्रुविदारणे = शत्रुओं का नाश करने में (शत्रोः विनाशे)। उत्साह्यताम् = उत्साहित करें (प्रोत्साहनं कुर्युः)।

सरलार्थ-
“शालिनी गर्मी की छुट्टियों में पिता के घर (मायका) आती है। सभी खुशी से आपका स्वागत करते हैं लेकिन उसकी भाभी उदास दिखाई देती है।”

शालिनी – भाभी! चिंतित-सी दिखाई पड़ती हो, सब ठीक-ठाक है?

माला – हाँ शालिनी। मैं ठीक हूँ। तुम्हारे लिए क्या लाऊँ ठंडा या चाय!

शालिनी – अभी तो कुछ नहीं चाहती हूँ। रात में सबके साथ भोजन ही करूंगी।

(भोजन के समय भी माला की मनः स्थिति ठीक नहीं दिख रही थी, लेकिन उसने मुँह से कुछ नहीं कहा।)

राकेश – शालिनी बहन! सौभाग्य से तुम आ गई हो। आज मेरे ऑफिस में अचानक ही एक महत्त्वपूर्ण गोष्ठी करने का निश्चय किया गया। आज ही डॉक्टर के साथ माला के मिलने का समय निश्चित है। तुम माला के साथ डॉक्टर के पास चली जाओ, उसकी सलाह से जो करना हो, करो।

शालिनी – क्या हुआ? भाभी का स्वास्थ्य ठीक नहीं है? मैं तो कल से देख रही है। वह स्वस्थ नहीं दिख रही थी।

राकेश – चिंता की बात नहीं है। तुम माला के साथ जाओ। रास्ते में वह सब कुछ बता देगी।

(माला और शालिनी डॉक्टर के पास जाती हुई बातचीत करती हैं।)

शालिनी – क्या हुआ भाभी? क्या दिक्कत है?

माला – शालिनी! मेरे पेट में तीन महीने का गर्भ है। तुम्हारे भाई की चाहत है कि मैं लिंग-परीक्षण कराऊँ और यदि गर्भ में लड़की हो तो उसे गिरा दूं। मैं बहुत परेशान हूँ, लेकिन तुम्हारा भाई कोई बात नहीं सुनता।

शालिनी – भाई ऐसा सोच भी कैसे सकता है। बच्चा अगर लड़की को तो क्या वह मारने योग्य है? यह जघन्य अपराध है। तुमने विरोध नहीं किया? वह तुम्हारे शरीर में स्थित शिशु को मारने की सोचता है और तुम चुप हो। अभी घर चलो, लिंगपरीक्षण की कोई जरूरत नहीं है। भाई जब आएगा।, मैं उससे बात करूंगी।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

(शाम के समय भाई आता है। हाथ-पैर आदि धोकर, कपड़े बदलकर पूजा-घर जाकर दीप जलाता है और भवानी की स्तुति भी करता है। उसके साथ सब चाय पीने के लिए इकट्ठे होते हैं।)

राकेश – तुम डॉक्टर के पास गई थी, क्या कहा उसने?

(माला चुप ही रहती है। तभी तीन साल की बेटी अबिका खेलती हुई पिता की गोद में बैठ जाती है और चॉकलेट माँगती है। राकेश बिका को प्यार करता है। चॉकलेट देकर उसे गोद से उतार देता है। फिर माला की ओर प्रश्न सूचक नज़रों से देखता है। यह सब देखकर शालिनी जवाब देती है।)

शालिनी – भाई! तुम क्या जानना चाहते हो? उसके गर्भ में बेटा है या बेटी? क्यों? छ: महीने बाद सब स्पष्ट हो जाएगा, समय से पहले यह कोशिश क्यों?

राकेश – बहन! तुम तो जानती ही हो हमारे घर में अंबिका बेटी के रूप में है ही। अब एब बेटे की जरूरत है तो……..

शालिनी – तो अगर गर्भ में बेटी है तो उसे मार देना चाहिए? (जोर से) हत्या का पाप करने में लगे हो तुम।

राकेश – नहीं, हत्या तो नहीं………..

शालिनी – तो यह घिनौना काम क्या है? तुम तो भूल ही गए, पिताजी ने बेटे-बेटी में कभी अंतर नहीं किया। वे मनुस्मृति की यह पंक्ति हमेशा कहते थे “आत्मा से पुत्र उत्पन्न होता है, पुत्र पुत्री समान हैं।” तुम भी सुबह-शाम देवी की स्तुती करते हो? सृष्टि का उत्पादन करने वाली शक्ति (दुर्गा) का अनादर करते हो। तुम्हारे मन में ऐसा बुरा विचार आया, यह सोचकर ही मैं कुंठित हूँ। तुम्हारी शिक्षा बेकार………..

राकेश – बहन! रुको, रुको! मैं अपना अपराध स्वीकार करता हूँ और लज्जित भी हूँ। आज से मैं सपने में भी ऐसे घिनौने काम के बारे में नहीं सोचूंगा। जिस प्रकार अंबिका मेरे दिल के प्यार की अधिकारी है, आने वाला बच्चा भी स्नेह का अधिकारी होगा, चाहे बेटा हो या बेटी। मैं अपने घृणित विचारों के लिए पछतावे में हूँ, मैं कैसे भूल गयाः

1. जहाँ महिलाएं पूजी जाती हैं, वहीं देवी-देवताओं का वास होता है। जहाँ इनकी पूजा (सम्मान) नहीं होती, वहाँ के सारे कार्यकलाप निष्फल होते हैं। अथवा ” पिता से दसगुणा माता”। बहन! तुमने मुझे अच्छा रास्ता दिखाया है। छोटी होती हुई भी तुम मेरी गुरु हो।

शालिनी – पछतावा मत करो। तुम्हारे मन का अंधेरा छैट गया, यह खुशी की बात है। आओ भाभी! सारी चिंता त्याग दो और आने वाले बच्चे के स्वागत के लिए तैयार हो जाओ। भाई! तुम भी प्रतिज्ञा करो- बेटी की रक्षा करने में, पढ़ाई में ध्यान लगाओगे।” बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ” सरकार की यह घोषणा तभी सार्थक होगी, जब सब मिलकर इस सोच को आगे बढ़ाएंगे:

2. जो गार्गी ज्ञान के चिन्तन में राजनीति में, पराक्रम में पाञ्चालिका, शत्रु का नाश करने में महारानी लक्ष्मीबाई, विज्ञान में कल्पना चावला, उद्योग व खेल जगत में साइना नेहवाल आदि विश्व ख्याति अर्जित की है। ऐसी स्त्री सब दिशाओं में मजबूत है। सब उसका उत्साह बडाएं।

भावार्थ-
सारांश रूप में पाठ का भाव महिला सशक्तिकरण के लिए है। मुख्य बात है- “बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ” भारत सरकार की इस उद्घोषणा को साकार एव सार्थक बनाना।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना

गृहं शून्यं सुतां विना Summary

गृहं शून्यं सुतां विना पाठ-परिचयः

इस पाठ का निर्माण लड़कियों की हत्या पर रोक लगाने तथा उनकी पढ़ाई-लिखई सुनिश्चित करने के लिए किया गया है। समाज में बालक-बालिकाओं में अंतर का भाव आज भी जहाँ कहीं देखा जाता है जिसे दूर करने की जरूरत है। बातचीत की शैली में इस बात को सरल संस्कृत भाषा में पेश किया गया है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 6 गृहं शून्यं सुतां विना Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-
(क) व्याधस्य नाम किम् आसीत?
(ख) चञ्चलः व्याघ्रं कुत्र दृष्टवान्?
(ग) कस्मै किमपि अकार्य न भवति।
(घ) बदरी-गुल्मानां पृष्ठे का निलीना आसीत्?
(ङ) सर्वः किं समीहते?
(च) निःसहायो व्याधः किमयाचत?
उत्तरम्:
(क) चञ्चलः।
(ख) जाले।
(ग) क्षुधार्ताय।
(घ) लोमशिका।
(ङ) स्वार्थम्।
(च) प्राणाभिक्षाम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) चञ्चलेन वने किं कृतम्?
(ख) व्याघ्रस्य पिपासा कथं शान्ता अभवत्?
(ग) जलं पीत्वा व्याघ्रः किम् अवदत्?
(घ) चञ्चलः ‘मातृस्वस:!’ इति का सम्बोधितवान्?
(ङ) जाले पुनः बद्धं व्यानं दृष्ट्वा व्याधः किम् अकरोत्?
उत्तरम्:
(क) चञ्चलेन वने जाल विस्तृतम्।
(ख) व्याघ्रस्य पिपासा नदी जलेन शान्ता अभवत्।
(ग) जल पीत्वा व्याघ्रः अवदत्-“शमय मे पिपासा। साम्प्रतं बुभुक्षितोऽस्मिा इदानीम् अहं त्वां खादिष्यामि।”
(घ) चञ्चल: ‘मातृस्वस:!’ इति लोमशिकां सम्बोधितवान्।
(ङ) जाले पुनः बद्ध व्यानं दृष्ट्वा व्याधः प्रसन्नो भूत्वा गृहं प्रत्यावर्तत।

प्रश्न 4.
रेखांकित पदमाधृत्य प्रश्नानिर्माण-
(क) व्याधः व्याघ्र जालात् बहिः निरसारयत्।
उत्तरम्:
व्याधः व्याघ्नं कस्मात् बहिः निरसारयत्?

(ख) चञ्चल: वृक्षम् उपगम्य अपृच्छत्।
उत्तरम्:
चञ्चलः कम् उपगम्य अपृच्छत्?

(ग) व्याघ्रः लोमशिकायै निखिला कथां न्यवेदयत्।
उत्तरम्:
व्याघ्रः कस्यै निखिला कथां न्यवेदयत्?

(घ) मानवाः वृक्षाणां छायायां विरमन्ति।
उत्तरम्:
मानवाः केषां छायायां विरमन्ति?

(ङ) व्याघ्रः नद्याः जलेन व्याधस्य पिपासामशमयत्।
उत्तरम्:
व्याघ्रः कस्याः जलेन व्याधस्य पिपासामशमयत्?

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

प्रश्न 5.
मञ्जूषातः पदानि चित्वा कथां पूरयत-
एकस्मिन् वने एकः _________ व्याघ्रः आसीत्। सः एकदा व्याधेन विस्तारित जाले बद्धः अभवत्। सः बहुप्रयासं _________ किन्तु जालात् मुक्तः नाभवत्। _________ तत्र एक: मूषक: समागच्छत्। बद्धं व्याघ्र _________ सः तम् अवदत्-अहो। भवान् जाले बद्धः। अहं त्वां _________ इच्छामि। तच्छ्रुत्वा व्याघ्रः _________ अवदत्-अरे! त्वं _________ जीवः मम साहाय्यं करिष्यसि। यदि त्वं मां मोचयिष्यसि _________ अहं त्वां न हनिष्यामि। मूषक: _________ लघुदन्तैः तज्जालस्य _________ कृत्वा तं व्याघ्र बहिः कृतवान्।
उत्तरम्:
एकस्मिन् वने एकः वृद्धः व्याघ्रः आसीत्। सः एकदा व्याधेन विस्तारिते जाले बद्धः अभवत्। सः बहुप्रयासं कृतवान् किन्तु जालात् मुक्तः नाभवत्। अकस्मात् तत्र एकः मूषकः समागच्छत्। बद्धं व्याघ्रं दृष्ट्वा सः तम् अवदत्-अहो। भवान् जाले बद्धः। अहं त्वां मोचयितुम् इच्छामि। तच्छ्रुत्वा व्याघ्रः साट्टहासम् अवदत्-अरे! त्वं क्षद्रः जीवः मम साहाय्यं करिष्यसि। यदि त्वं मां मोचयिष्यसि तर्हि अहं त्वां न हनिष्यामि। मूषक: स्वकीयैः लघुदन्तैः तज्जालं कर्तनम् कृत्वा तं व्याघ्र बहिः कृतवान्।

प्रश्न 6.
यथानिर्देशमुत्तरत-
(क) सः लोमशिकायै सर्वा कथां न्यवेदयत्-अस्मिन् वाक्ये विशेषणपदं किम्।
उत्तरम्:
सर्वाम्।

(ख) अहं त्वत्कृते धर्मम् आचरितवान्-अत्र अहम् इति सर्वनामपदं कस्मै प्रयुक्तम्।
उत्तरम्:
व्याधाय।

(ग) ‘सर्वः स्वार्थ समीहते’, अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्।
उत्तरम्:
समीहते।

(घ) सा सहसा चञ्चलमुपसृत्य कथयति-वाक्यात् एकम् अव्ययपदं चित्वा लिखत।
उत्तरम्:
सहसा।

(ङ) ‘का वार्ता? माम् अपि विज्ञापय’-अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्? क्रियापदस्य पदपरिचयमपि लिखतः।
उत्तरम्:
विज्ञापय-पदपरिचय:- विज्ञा, लोट्लकारः मध्यमपुरुषः एकवचनम्।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

मूलपाठः

आसीत् कश्चित् चञ्चलो नाम व्याधः। पक्षिमृगादौनां ग्रहणेन सः स्वीयाँ जीविका निर्वाहयति स्म। एकदा सः वने जाल विस्तीर्य गृहम् आगतवान्। अन्यस्मिन् दिवसे प्रात:काले यदा चञ्चल: वनं गतवान् तदा सः दृष्टवान् यत् तेन विस्तारित जाले दौभाग्याद् एकः व्याघ्रः बद्ध: आसीत्। सोऽचिन्तयत्, ‘व्याघ्रः मां खादिष्यति। अतएव पलायनं करणीयम्।’ व्याघ्रः न्यवेदयत्-‘भो मानव! कल्याणं भवतु ते।

यदि त्वं मां मोचयिष्यसि तर्हि अहं त्वां न हनिष्यामि।’ तदा सः व्याधः व्याघ्र जालात् बहिः निरसारयत्। व्याघ्रः क्लान्तः आसीत्। सोऽवदत्, ‘भो मानव! पिपासुः अहम्। नद्याः जलमानीय मम पिपासां शमय। व्याघ्रः जलं पीत्वा पुनः व्याधमवदत्, ‘शमय मे पिपासा। साम्प्रतं बुभुक्षितोऽस्मि। इदानीम् अहं त्वां खादिष्यामि।’ चञ्चलः उक्तवान्, ‘अहं त्वत्कृते धर्मम् आचरितवान्। त्वया मिथ्या भणितम्। त्वं मां खादितुम् इच्छसि?

व्याघ्रः अवदत, ‘अरे मूर्ख! क्षुधार्ताय किमपि अकार्यम् न भवति। सर्वः स्वार्थ समीहते।’ चञ्चल: नदीजलम् अपृच्छत्। नदीजलम् अवदत्, एवमेव भवति, जनाः मयि स्नानं कुर्वन्ति, वस्त्राणि प्रक्षालयन्ति तथा च मूल-मूत्रादिकं विसृज्य निवर्तन्ते, वस्तुतः सर्वः स्वार्थ समीहते।

चञ्चल: वृक्षम् उपगम्य अपृच्छत्। वृक्षः अवदत, ‘मानवाः अस्माकं छायायां विरमन्ति। अस्माकं फलानि खादन्ति, पुनः कुठारैः प्रहत्य अस्मभ्यं सर्वदा कष्टं ददति। यत्र कुत्रापि छेदनं कुर्वन्ति। सर्वः स्वार्थ समीहते।’

समीपे एका लोमशिका बदरी-गुल्मानां पृष्ठे निलीना एतां वाता शृणोति स्मः। सा सहसा चञ्चलमुपसृत्य कथयति- “का वार्ता? माम् अपि विज्ञापया” सः अवदत्- “अहह मातृस्वस:! अवसरे त्वं समागतवती। मया अस्य व्याघ्रस्य प्राणाः रक्षिताः, परम् एषः मामेव खादितुम् इच्छति।” तदनन्तरं सः लोमशिकायै निखिला कथां न्यवेदयत्।

लोमशिका चञ्चलम् अकथयत्-बाढम्, त्वं जालं प्रसारय। पुनः सा व्याघ्रम् अवदत्-केन प्रकारेण त्वम् एतस्मिन् जाले बद्धः इति अहं प्रत्यक्ष द्रष्टुमिच्छामि। व्याघ्रः तद् वृत्तान्तं प्रदर्शयितुं तस्मिन् जाले प्राविशत्। लोमशिका पुनः अकथयत्-सम्प्रति पुनः पुनः कूर्दनं कृत्वा दर्शय। सः तथैव समाचरत्। अनारतं कूर्दनेन सः श्रान्तः अभवत्। जाले बद्धः सः व्याघ्रः क्लान्तः सन् निःसहायो भूत्वा तत्र अपतत् प्राणभिक्षामिव च अयाचत। लोमशिका व्याघ्रम् अवदत् ‘सत्यं त्वया भणितम्’ सर्व: स्वार्थ समीहते।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

सन्धिविच्छेदः
चञ्चलो नाम = चञ्चल: + नाम। सोऽचिन्तयत् = स: + अचिन्तयत्। न्यवेदयत् = नि + अवेदयत्। निरसारयत् = नि: + असारयत। सोऽवदत् = स: + अवदत्। बुभुक्षितोऽस्मि = बुभुक्षित + अस्मि। क्षुधार्ताय = क्षुधा + आर्ताय। मूत्राविकम् = मूत्र + आदिकम्। तदनन्तरम् = तत् + अनन्तरम्। प्राविशत् = प्र + अविशत्। तथैव = तथा + एव।

संयोगः
जलमानीय = जलम् + आनीय। व्याधमवदत् = व्याधः + अवदत्। किमपि = किम् + अपि। एवमेव = एवम् + एवा। चञ्चलमुपस्त्य = चञ्चलम् + उपसृत्या। मामेव = माम् + एवा। द्रष्टुमिच्छामि = द्रष्टुम् + इच्छामि। समाचरत् = सम् + आचरत्। भिक्षामिव = भिक्षाम् + इव।

पदार्थबोधः
व्याधः = शिकारी, बहेलिया (निहता)। विस्तीर्य = फैलाकर (विस्तृतं कृत्वा)। दौर्भाग्यात् = दुर्भाग्य से (कुसंयोगेन)। व्याघ्रः = बाघ (सिंहस्य, सदृशः)। बद्ध = बैंध हुआ (बन्धने)। न्यवेदयत् = आग्रह किया (निवेदनं कृतम्)। मोचयिष्यसि = मुक्त करोगे (त्यक्ष्यसि)। निरसारयत् = निकाला (निष्कासिता)। क्लान्तः = थक गया (परिश्रान्तः)। भणितम् = कहा (उक्तम्)। क्षुधार्ताय = भूखे के लिए (बुभुक्षिताय)। समीहते = चाहते हैं (वाञ्छति)। उपगम्य = पास जाकर (पाय गत्वा)। विरमन्ति = विराम लेते हैं, रुकते हैं (विनाम, कुर्वन्ति)। मातृस्वस: = मौसी (मातृः भगिनी)। क्लान्तः = थका हुआ (थकित:)। लोमशिका = लोमड़ी (चतुरः पशुः)।

सरलार्थ –
चंचल नाम का कोई शिकारी था। पक्षियों एवं हिरणों के शिकार से वह अपनी रोजी-रोटी कमाता था। एक बार वह जंगल में जाल बिछाकर घर आ गया। दूसरे दिन सुबह जब वह जंगल में गया तो देखा कि उसके द्वारा फैलाए गए जाल में दुर्भाग्य से एक बाघ फंस गया है। उसने सोचा कि ‘बाघ मुझे खा जाएगा इसलिए यहाँ से भाग जाना चाहिए।’ बाघ ने उससे निवेदन किया-‘अरे मनुष्य! तुम्हारा कल्याण हो। अगर तुम मुझे मुक्त कर दोगे तो मैं तुम्हें नहीं मारूंगा।’ तब उस शिकारी ने बाघ को जाल से बाहर निकाल दिया। बाघ थका हुआ था। वह बोला-‘अरे मानव! मैं प्यासा हूँ। नदी से पानी लाकर मेरी प्यास बुझाओ।

बाघ पानी पीकर फिर शिकारी से बोला ‘मेरी भूख मिटाओ। अभी मैं भूखा हूँ। अब मैं तुम्हें खाऊँगा।’ चंचल ने कहा- “मैंने तुम्हारे लिए अपने धर्म (कर्तव्य) का आचरण किया। तुमने झूठ बोला। तुम मुझे खाना चाहते हो।”

बाघ बोला, ‘अरे बेवकूफ! भूखे (प्राणी) के लिए कुछ अकार्य नहीं होता। सभी स्वार्थ पूरा करना चाहते हैं।’

चंचल ने नदी के पानी से पूछा। नदी का पानी बोला, ‘ऐसा ही होता है, लोग मुझमे नहाते हैं, कपड़े धोते हैं और मल मूत्र विसर्जित करते हैं, चले जाते हैं। दरअसल सभी स्वार्थ पूरा करना चाहते हैं।’

चंचल ने पेड़ के पास जाकर पूछा। पेड़ बोला, ‘मानव मेरी छाया में विश्राम करते हैं। हमारे फल खाते हैं, फिर कुल्हाड़ी से प्रहार करके हमें हमेशा कष्ट देते हैं। जहाँ कहीं भी छेद कर देते हैं। सब अपना उल्लू सीधा करते हैं।

पास में ही एक लोमड़ी बदरी-साड़ियों के पीछे सारी बात सुन रही थी। वह अचानक चंचल के पास आकर कहती हैं-“क्या बात है? मुझे भी बताओ।” वह बोला-“ओह मौसी जी! तुम सही वक्त पर आई हो। मैंने इस बाघ के प्राण बचाए, लेकिन यह मुझे ही खाना चाहता है। उसके बाद उसने लोमड़ी को सारी बात बता दी।

लोमड़ी ने चंचल से कहा-ठीक है, तुम जाल पसारो। फिर वह बाघ से बोली- तुम कैसे इस जाल में बंध गए, यह सब सामने देखना चाहती हूँ। बाघ उस वृत्तांत को दिखाने के लिए उस जाल में चला गया।

फिर लोमड़ी ने कहा-अब फिर से कूदकर दिखाओ। उसने वैसा ही किया। लगातार कूदने से थका हुआ वह बेसहारा होकर वहीं गिर पड़ा और प्राणों की भीख माँगने लगा।

लोमड़ी शिकारी से बोली ‘तुमने सच कहा, सब स्वार्थ पूरा करना चाहते हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम्

भावार्थ –
इस पाठ में यह वर्णित है कि संकट के समय जो सर्वाधिक सहायक है, वह है चालाकी या बुद्धिमानी। बड़े-से बड़ा संकट धैर्यपूर्ण चतुरता से दूर हो जाता है।

कण्टकेनैव कण्टकम् Summary

कण्टकेनैव कण्टकम् पाठ-परिचयः

पंचतंत्र की तरह लिखित यह पाठ मध्य प्रदेश के डिण्डोरी जनपद में परधानों में प्रचलित एक लोककथा पर आधारित है। इसमें बताया गया है कि मुसीबत में चालाकी और त्वरित बुद्धि के बल से बाहर निकला जा सकता है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 5 कण्टकेनैव कण्टकम् Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
पाठे दत्तं सस्वरं गायत।
उत्तरम्:
शिक्षकसहायतया छात्रा: स्वयमेव कुर्वन्तुि।

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) स्वकीयं साधनं किं भवति?
(ख) पथि के विषमाः प्रखरा:?
(ग) सततं किं करणीयम्?
(घ) एतस्य गीतस्य रचयिता कः?
(ङ) सः कीदृशः कविः मन्यते?
उत्तरम्:
(क) स्वकीयबलम्/बलम्
(ख) पाषाणाः
(ग) ध्येय-स्मरणम्
(घ) श्रीधर-भास्कर-वर्णेकरः
(ङ) राष्ट्रवादी।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(निधेहि, विधेहि, जहीहि, देहि, भज, चल, कुरु)
यथा- त्वं पुरतः, चरणं निधेहि
(क) त्वं विद्यालयं _________।
(ख) राष्ट्रे अनुरक्तिं _________।
(ग) मह्यं जलं ________।
(घ) मूढ़ ! __________ धनागमतृष्णाम्।
(ङ) ________ गोविन्दम्।
(च) सततं ध्येयस्मरणं _________।
उत्तरम्:
(क) त्वं विद्यालयं चल
(ख) राष्ट्रे अनुरक्तिं विधेहि
(ग) मह्यं जलं देहि
(घ) मूढ़ ! जहीति धनागमतृष्णाम्।
(ङ) भज गोविन्दम्।
(च) सततं ध्येयस्मरणं कुरु

प्रश्न 4.
मञ्जूषातः अव्ययपदानि चित्वार रिक्स्थानानि पूरयत-
(एव, खलु, तथा, परितः, पुरतः, सदा, विना)
(क) विद्यालयस्य _________ एकम् उद्यानम् अस्ति।
(ख) सत्यम् __________ जयते।
(ग) किं भवान् स्नानं कृतवान् _________?
(घ) सः यथा चिन्तयति ___________ आचरति।
(ङ) ग्रामं __________ वृक्षाः सन्ति।
(च) विद्यां ________ जीवन वृथा।
(छ) __________ भगवन्तं भज।
उत्तरम्:
(क) विद्यालयस्य पुरतः एकम् उद्यानम् अस्ति।
(ख) सत्यम् एव जयते।
(ग) किं भवान् स्नानं कृतवान् खलु।
(घ) सः यथा चिन्तयति तथा आचरति।
(ङ) ग्रामं परितः वृक्षाः सन्ति।
(च) विद्यां विना जीवन वृथा।
(छ) सदा भगवन्तं भज।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

प्रश्न 5.
विलोमपदानि योजयत-
पुरतः – विरक्तिः
स्वकीयम् – आगमनम्
भीतिः – पृष्ठतः
अनुरक्तिः – परकीयम्
गमनम् – साहसः
उत्तरम्:
पुरतः – पृष्ठतः
स्वकीयम् – परकीयम्
भीतिः – साहसः
अनुरक्तिः – विरक्तिः
गमनम् – आगमनम्

प्रश्न 6.
लट्लकारपदेभ्यः लोट-विधिलिङ्लकारपदानां निर्माणं कुरुत-
लट्लकारे – लोट्लकारे – विधिलिङ्लकारे
यथा- पठति – पठतु – पठेत्
खेलसि – ……….. – …………
खादन्ति – ……….. – …………
पिबामि – ……….. – …………
हसतः – ……….. – …………
नयामः
उत्तरम्:
खेलसि – खेल – खेले:
खादन्ति – खादन्तु – खादेयुः
पिबामि – पिबानि – पिबेयम्
हसता – हसताम् – हसेताम्
नयामः – नयाम – नयेम

प्रश्न 7.
अधोलिखितानि पदानि निर्देशानुसार परिवर्तयत-
यथा- गिरिशिखर (सप्तमी-एकवचने) – गिरिशिखरे
पथिन् (सप्तमी-एकवचने) – …………………..
राष्ट्र (चतुर्थी-एकवचने) – …………………..
पाषाण (सप्तमी-एकवचने) – …………………..
यान (द्वितीया-बहुवचने) – …………………..
शक्ति (प्रथमा-एकवचने) – …………………..
पशु (सप्तमी-बहुवचने) – …………………..
उत्तरम्:
पथिन् (सप्तमी-एकवचने) – पथि
राष्ट्र (चतुर्थी-एकवचने) – राष्ट्राय
पाषाण (सप्तमी-एकवचने) – पाषाणे
यान (द्वितीया-बहुवचने) – यानानि
शक्ति (प्रथमा-एकवचने) – शक्तिः
पशु (सप्तमी-बहुवचने) – पशूनाम्

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

प्रश्न 8.
उचितकथनानां समक्षम् ‘आम्’, अनुचितकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत-
यथा- पुरतः चरणं निधेहि। आम्
(क) निजनिकेतनं गिरिशिखरे अस्ति। …………
(ख) स्वकीयं बलं बाधकं भवति। …………
(ग) पथि हिंसाः पशवः न सन्ति। …………
(घ) गमनं सुकरम् अस्ति। …………
(ङ) सदैव अग्रे एव चलनीयम्। …………
उत्तरम्:
(क) निजनिकेतनं गिरिशखरे अस्ति। – आम्
(ख) स्वकीय बलं बाधकं भवति। – न
(ग) पथि हिंसाः पशवः न सन्ति। – न
(घ) गमनं सुकरम् अस्ति। – न
(छ) सदैव अग्रे एव चलनीयम्। – आम्

प्रश्न 9.
वाक्यरचनया अर्थभेदं स्पष्टीकुरुत-
(क) परितः – पुरतः
(ख) नगः – नाग:
(ग) आरोहणम् – अवरोहणम्
(घ) विषमाः – समाः
उत्तरम्:
(क) परितः (सब तरफ) – गृहं परितः वृक्षाः सन्ति।
पुरतः (सामने) – विद्यालयस्य पुरतः शिवालयः शोभते।

(ख) नगः (पर्वत) – ‘नगः’ इत्यस्य पर्यायः अस्ति-पर्वतः।
नागः (नाग, सर्प) – शिवस्य कण्ठे नागः राजते।

(ग) आरोहणम् (चढ़ना) – पर्वते रात्रौ आरोहण न करणीयम्।
अवरोहणम् (उतरना) – सः शय्यातः अवरोहणं करोति।

(घ) विषमाः (टेढ़े-मेढ़े, असमान) – पर्वतीय-मार्गाः विषमाः भवन्ति।
समाः (समान, समतल) – समाः मार्गाः शोभन्ते।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

योग्यता-विस्तारः

न गच्छति इति नगः।
पतन् गच्छतीति पन्नगः।
उरसा गच्छतीति उरगः।
वसु धारयतीति वसुधा।
खे (आकाशे) गच्छति इति खगः। सरतीति सर्पः।

डॉ. श्रीधरभास्कर वर्णेकर (1918-2005 ई.) नागपुर विश्वविद्यालय में संस्कृत विभाग के अध्यक्ष थे। उन्होंने संस्कृत भाषा में काव्य, नाटक, गीत इत्यादि विधाओं की अनेक रचनाएँ की। तीन खण्डों में संस्कृत-वाङ्मय-कोश का भी उन्होंने सम्पादन किया। उनकी रचनाओं में ‘शिवराज्योदयम्’ महाकाव्य एवं ‘विश्कानन्दविजयम्’ नाटक सुप्रसिद्ध हैं।

प्रस्तुत गीत में पज्झटिका छन्द का प्रयोग है। इस छन्द के प्रत्येक चरण में 16 मात्राएँ होती हैं। हिन्दी में इसे चौपाई कहा जाता है।

मूलपाठः

1. चल चल पुरतो निधेहि चरणम्।
सदैव पुरतो निधेहि चरणम्।।

2. गिरिशिखरे ननु निजनिकेतनम्।
विनैव यानं नगारोहणम्॥
बलं स्वकीयं भवति साधनम्।
सदैव पुरतो ………………….. ||

3. पथि- पाषाणा विषमाः प्रखराः।
हिंसाः पशवः परितो घोराः।।
सुदुष्करं खलु यद्यपि गमनम्।
सदैव पुरतो ………………….. ||

4. जहीहि भीतिं भज भज शक्तिम्।
विधेहि राष्ट्र तथाऽनुरक्तिम्।।
कुरु कुरु सततं ध्येय-स्मरणम्।
सदैव पुरतो ………………….. ||

अन्वयः
1. चल चल, पुरतः चरणं निधेहि। सदैव (सदा एव) पुरतः चरणं निधेहि।
2. निज-निकेतनं ननु गिरिशिखरे (विद्यते)। यानं विना एव नग-आरोहणम् (करोमि)। स्वकीयं बलं साधनं भवति। सदैव पुरतः …………………।
3. पथि विषमाः, प्रखरा: (च) पाषाणा: (वर्तन्ते।)। परितः हिंसाः, घोरा: (च) पशवः (विद्यन्ते)। यद्यपि गमनं खलु सुदुष्करम्। सदैव पुरतः ………………….।
4. भीतिम् इति जहि, शक्ति भज भज। तथा राष्ट्रे अनुरक्तिं विधेहि।

सतत ध्यये-स्मरणं कुरु कुरु। सदैव पुरतः चरणं विधेहि।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम्

सन्धिविच्छेदः
पुरतो निधेहि = पुरतः + निधेहि। विनैव = विना एव। नगारोहणम् = नग + आरोहणम्। सदैव – सदा एव। पाषाणा विषमा: = पाषाणा: विषमाः। परितो घोराः = परितः + घोराः। यद्यपि = यदि + अपि। जहीति = जहि + इति। तथानुरक्तिम् = तथा + अनुरक्तिम्।

पदार्थबोध:
सदैव = हमेशा (सर्वदैव, सदा)। पुरतः = आगे (अग्रे, अग्रत:)। निधेहि = रखो (वर्धस्व, कुरु)। गिरिशिखरे = पर्वत की चोटी पर (पर्वतशिखरे)। निजनिकेतनम् = अपना घर (वासः, स्वग्रहम्, स्वनिवासः)। विनैव (विना + एव) = बिना ही (ऋते एव)। नगः = पर्वत (गिरिः, पर्वतः)। स्वकीयम् = अपना (आत्मीयम्, निजम्, स्वम्)। पथि = मार्ग में (मार्गे)। पाषाणा: = पत्थर (प्रस्तराः)। विषमाः = टेढ़े-मेढ़े (कुटिलाः, असामान्याः)। प्रखराः = तीखे, तेज (तीक्ष्णा:)। हिंसाः = हिंसक (हिंसका:)। परितः = चारों ओर (अभितः, सर्वतः)। घोराः = भयंकर (भयंकराः, भयावहाः)। सुदुष्करम् = अत्यधिक कठिन (अतिकठिनम्)। जहि = छोड़ दो (त्यज्)। भज = भजो, जपो (जप)। विधेहि = करो (कुरु)। अनुरक्तिम् = स्नेह, प्रेम (स्नेहम्)। सततम् = लगातार (निरन्तरम्)। ध्येयस्मरणम् = उद्देश्य का स्मरण (लक्ष्यस्मरणम्)। कुरु = करो (कुरुष्व, सम्पादय)।

सरलार्थ:
1. चलो, चलो, आगे कदम बढाओ। सदैव आगे कदम बढ़ाओ।
2. मेरा निवास पर्वत की चोटी पर है। यान के बिना ही मैं पर्वतारोहण करता हूँ। अपना बल ही (मुख्य) साधन होता है। सदैव आगे कदम बढ़ाओ।
3. मार्ग में टेढ़े-मेढ़े और नुकीले पत्थर हैं। चारों तरफ भयंकर व हिंसक पशु हैं जबकि गमन बहुत कठिन है। (फिर भी) सदैव आगे कदम बढ़ाओ।
4. भय को त्याग दो। शक्ति को भजो (सेवन करो)। स्वदेश से अनुराग (प्रेम) करो। अपने लक्ष्य का निरन्तर ध्यान रखो। सदैव आगे कदम बढ़ाओ।

सदैव पुरतो निधेहि चरणम् Summary

सदैव पुरतो निधेहि चरणम् पाठ परिचयः

श्रीधरभास्कर वर्णेकर ओजस्विता के कवि हैं। प्रस्तुत गीत में चुनौतियों को स्वीकार करते हुए आगे बढ़ने का आह्वान किया है। वर्णकर एक राष्ट्रवादी कवि हैं। इस गीत के माध्यम से उन्होंने जन-जागरण तथा कर्मठता का सन्देश दिया है। सदैव सजग रहते हुए बढ़ते रहो।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 4 सदैव पुरतो निधेहि चरणम् Read More »

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

Haryana State Board HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम् Textbook Exercise Questions and Answers.

Haryana Board 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

अभ्यासः

प्रश्न: 1.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत-
(क) कुत्र “डिजिटल इण्डिया” इत्यस्य चर्चा भवति?
(ख) केन सह मानवस्य आवश्यकता परिवर्तते?
(ग) आपणे वस्तूनां क्रयसमये केषाम् अनिवार्यता न भविष्यति?
(घ) कस्मिन् उद्योगे वृक्षाः उपयूज्यन्ते?
(ङ) अद्य सर्वाणि कार्याणि केन साधितानि भवन्ति?
उत्तरम्:
(क) संपूर्णविश्वे,
(ख) कालपरिवर्तनेन,
(ग) रूप्यकाणाम्,
(घ) कर्गदोद्योगे,
(ङ) चलदूरभाषयन्त्रेण।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

प्रश्नः 2.
अधोलिखितान् प्रश्नान् पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) प्राचीनकाले विद्या कथं गृह्यते स्म?
(ख) वृक्षाणां कर्तनं कथं न्यूनतां यास्यति?
(ग) चिकित्सालये कस्य आवश्यकता अद्य नानुभूयते?
(घ) वयम् कस्यां दिशि अग्रेसरामः?
(ङ) वस्त्रपुटके केषाम् आवश्यकता न भविष्यति?
उत्तरम्:
(क) प्राचीनकाले विद्या श्रुतिपरम्परया गृह्यते स्म।
(ख) वृक्षाणां कर्तनं संगणकस्य अधिकाधिक-प्रयोगेण न्यूनता यास्यति।
(ग) चिकित्सालये रूप्यकाणाम्/रूप्यकस्य आवश्यकता अद्य नानुभूयते।
(घ) वयम् डिजीभारतम् इति दिशि अग्रसराम:।।
(ङ) वस्त्रपुटके रूप्यकाणाम् आवश्यकता न भविष्यति।

प्रश्नः 3.
रेखांकितपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
(क) भोजपत्रोपरि लेखनम् आरब्धम्?
(ख) लेखनार्थम् कर्गदस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः न भविष्यति।
(ग) विश्रामगृहेषु कक्षं सुनिश्चितं भवेत्।
(घ) सर्वाणि पत्राणि चलदूरभाषयन्त्रे सुरक्षितानि भवन्ति
(ङ) वयम् उपचारार्थम् चिकित्सालयं गच्छामः?
उत्तरम्:
(क) भोजपत्रोपरि किम् आरब्धम्?
(ख) लेखनार्थम् कस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः न भविष्यति।
(ग) केषु कक्षं सुनिश्चितं भवेत्।
(घ) सर्वाणि पत्राणि के सुरक्षितानि भवन्ति?
(ङ) वयम् किमर्थम् चिकित्सालयं गच्छामः?

प्रश्नः 4.
उदाहरणमनुसृत्य विशेषण विशेष्यमेलनं कुरुत-
यथा-
विशेषण – विशेष्य
संपूर्ण – भारते
(क) मौखिकम् – (1) ज्ञानम्
(ख) मनोगताः – (2) उपकारः
(ग) दक्षिणहस्तः – (3) काले
(घ) महान् – (4) विनिमयः
(ङ) मुद्राविहीनः – (5) भावाः
उत्तरम्:
विशेषण – विशेष्य
(क) मौखिकम् – (1) ज्ञानम्
(ख) मनोगताः – (5) भावाः
(ग) टंकिता – (3) काले
(घ) महान् – (2) उपकारः
(ङ) मुद्राविहीनः – (4) विनिमयः

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

प्रश्नः 5.
अधोलिखितपदयोः संन्धिं कृत्वा लिखत-(निम्नलिखित पदों की संधि करके लिखिए-)
(क) पदस्य + अस्य = …………………
(ख) तालपत्र + उपरि = …………………
(ग) च + अतिष्ठत = …………………
(घ) कर्गद + उद्योगे = …………………
(ङ) क्रय + अर्थम् = …………………
(च) इति + अनयोः = …………………
(छ) उपचार + अर्थम् = …………………
उत्तरम्:
(क) पदस्यास्य,
(ख) तालपत्रोपरि,
(ग) चातिष्ठत,
(घ) कर्गदोद्योगे,
(ङ) क्रयार्थम्,
(च) इत्यनयोः,
(छ) उपचारार्थम्।।

प्रश्नः 6.
उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितेन पदेन लघु वाक्य निर्माणं कुरुत-(उदाहरण के अनुसार निम्नलिखित पदों से लघु वाक्यों का निर्माण कीजिए-)
यथा- जिज्ञासा – मम मनसि वैज्ञानिकानां विषये जिज्ञासा अस्ति।
(क) आवश्यकता – ………………………………………………
(ख) सामग्री – ………………………………………………
(ग) पर्यावरण सुरक्षा – ………………………………………………
(घ) विश्रामगृहम् – ………………………………………………
उत्तरम्:
(क) अद्य तु लेखनार्थं कर्गदस्य आवश्यकता नास्ति।
(ख) टंकिता सामग्री अधुना न्यूना एवं प्राप्यते।
(ग) वृक्षेभ्यः पर्यावरण सुरक्षा भवति।
(घ) जनाः तीर्थेषु विश्रामगृहम् अन्वेषयन्ति।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

प्रश्नः 7.
उदाहरणानुसारम् कोष्ठकप्रदत्तेषु पदेषु चतुर्थी प्रयुज्य रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत-(उदाहरण के अनुसार कोष्ठक में दिए गए पदों के चतुर्थी रूप का प्रयोग करके रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए-)
यथा- भिक्षुकाय धनं ददातु।। (भिक्षुक)
(क) ………………… पुस्तकं देहि। (छात्र)
(ख) अहम् ………………… वस्त्राणि ददामि। (निर्धन)
(ग) ………………… पठनं रोचते। (लता)
(घ) रमेशः ………………… अलम्। (अध्यापक)
उत्तरम्:
(क) छात्रेभ्य:/छात्राय,
(ख) निर्धनाय,
(ग) लतायै,
(घ) सुरेशीय,
(ङ) अध्यापकाय।

योग्यता-विस्तारः

इन्टरनेट – ज्ञान का महत्त्वपूर्ण स्रोत है-
इन्टरनेट के माध्यम से किसी भी विषय की जानकारी सरलतापूर्वक मिल सकती है। सिर्फ एक “क्लिक” द्वारा ज्ञान के विभिन्न आयामों को छुआ जा सकता है। यह ज्ञान का सागर है जिसमें एक बैक्टीरिया जैसे सूक्ष्म जीवाणु से लेकर ब्लैकहोल तक, राजनीति से लेकर व्यापार तक, अन्तर्राष्ट्रीय संबंधों से लेकर वैज्ञानिक चरमोत्कर्ष तक की सूचना प्राप्त हो जाती है। सामान्यतः हमें किसी भी जानकारी के लिए पुस्तकालय तक जाने की आवश्यकता होती है, पर अब हम घर बैठे उसे प्राप्त कर सकते हैं। यह एक सामाजिक प्लेटफार्म है जहाँ हम दुनिया के किसी भी कोने में बैठे लोगों से किसी भी विषय पर विचार विमर्श कर सकते हैं। इस पर ईमेल सुविधा, वीडियो कॉलिंग आदि आसानी से उपलब्ध है। ऑनलाइन दूरस्थ शिक्षा (Online Distance Education) के माध्यम से लोग घर बैठे अपना पाठ्यक्रम पूरा कर सकते हैं। यह मनोरंजन का मुफ्त साधन है। इसकी Navigation facility हमें एक स्थान से दूसरे स्थान पर पहुंचाने में सक्षम है। इसकी कभी छुट्टी नहीं होती। यह हमें 24 x 7 उपलब्ध है।

1. अनेक शब्दों के लिए एक शब्द-
ज्ञातुम् इच्छा – जिज्ञासा – जानने की इच्छा
कर्तुम् इच्छा – चिकीर्षा – करने की इच्छा
पातुम् इच्छा – पिपासा – पीने की इच्छा
भोक्तुम् इच्छा – बुभुक्षा – खाने की इच्छा
जीवितुम् इच्छा – जिजीविषा – जीने की इच्छा
गन्तुम् इच्छा – जिगमिषा – जाने की इच्छा

2. “तुम न्” प्रत्यय में ‘तुम्’ शेष बचता है। यह प्रत्यय के लिए अर्थ में प्रयुक्त होता है। जैसे-
कृ + तुमुन् – कर्तुम् – करने के लिए
दा + तुमुन् – दातुम् – देने के लिए
खाद् + तुमुन् – खादितुम् – खाने के लिए
पठ् + तुमुन् – पठितुम् – पढ़ने के लिए
लिख् + तुमुन् – लिखितुम्- लिखने के लिए
गम् + तुमुन् – गन्तुम् – जाने के लिए

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

मूलपाठः

अद्य संपूर्णविश्वे “डिजिटलइण्डिया” इत्यस्य चर्चा श्रूयते। अस्य पदस्य कः भावः इति मनसि जिज्ञासा उत्पद्यते। कालपरिवर्तने सह मानवस्य आवश्यकताऽपि परिवर्तते। प्राचीनकाले ज्ञानस्य आदान-प्रदान मौखिकम् आसीत्, विद्या च श्रुतिपरम्परया गृह्यते स्म। अनन्तरं तालपत्रोपरि भोजपत्रोपरि च लेखनकार्यम् आरब्धम्। परवर्तिनि काले कर्गवस्य लेखन्याः च आविष्कारेण सर्वेषामेव मनोगतानां भावानां कर्गदोपरि लेखनं प्रारब्धम्।

टकणयंत्रस्य आविष्कारेण तु लिखिता सामग्री टंकिता सती बहुकालाय सुरक्षिता अतिष्ठत्। वैज्ञानिकप्रविधेः प्रगतियात्रा पुनरपि अग्रे गता। अद्य सर्वाणि कार्याणि संगणकनामकेन यंत्रेण साधितानि भवन्तिः समाचार-पत्राणि, पुस्तकानि च कम्प्यूटमाध्यमेन पठ्यन्ते लिख्यन्ते च। कर्गदोद्योगे वृक्षाणाम् उपयोगेन वृक्षाः कर्त्यन्ते स्म, परम् संगणकस्य अधिकाधिक-प्रयोगेण वृक्षाणां कर्तने न्यूनता भविष्यति इति विश्वासः। अनेन पर्यावरणसुरक्षायाः विशि महान् उपकारो भविष्यति।

अधुना आपणे वस्तुक्रयार्थम् रूप्यकाणाम् अनिवार्यता नास्ति। “डेबिट कार्ड”,”क्रेडिट कार्ड” इत्यादि सर्वत्र रूप्यकाणां स्थानं गृहीतवन्तौ। वित्तकोशस्य (बैंकस्य) चापि सर्वाणि कार्याणि संगणकयंत्रेण सम्पाद्यन्ते। बहुविद्याः अनुप्रयोगाः (APP) मुद्राहीनाय विनिमयाय (Cashless Transaction) सहायकाः सन्ति।

कुत्रापि यात्रा करणीया भवेत् रेलयानयात्रापत्रस्य, वायुयानयात्रापत्रस्य अनिवार्यता अध नास्ति। सर्वाणि पत्राणि अस्माकं चलदूरभाषयन्ने ‘ई-मेल’ इति स्थाने सुरक्षितानि भवन्ति यानि सन्दर्य वयं सौकर्येण यात्रायाः आनन्द ग्रहीमः। चिकित्सालयेऽपि उपचारार्थ रूप्यकाणाम् आवश्यकताद्य नानुभूयते। सर्वत्र कार्डमाध्यमेन, ई-बैंकमाध्यमेन शुल्कम् प्रदातुं शक्यते।

तदिन नातिदूरम् यदा वयम् हस्ते एकमात्रं चलदूरभाषयन्त्रमादाय सर्वाणि कार्याणि साधयितुं समर्थाः भविष्यामः। वस्त्रपुटके रूप्यकाणाम् आवश्यकता न भविष्यति। ‘पासबुक’ चैक्बुक’ इत्यनयोः आवश्यकता न भविष्यति। पठनार्थ पुस्तकानां समाचारपत्राणाम् अनिवार्यता समाप्तप्राया भविष्यति। लेखनार्थम् अभ्यासपुस्तिकायाः कर्गदस्य वा, नूतनज्ञानान्वेषणार्थम् शब्दकोशस्यावाऽपि आवश्यकतापि न भविष्यति। अपरिचित-मार्गस्य ज्ञानार्थम् मार्गदर्शकस्य मानचित्रस्य आवश्यकतायाः अनुभूतिः अपि न भविष्यति। एतत् सर्व एकेनेव यन्त्रेण कर्तुम, श्क्यते।

शाकाविक्रयार्थम्, फलक्रयार्थम्, विश्रामगृहेषु कक्षं सुनिश्चितं कर्तुम् चिकित्सालये शुल्क प्रदातुम्, विद्यालये महाविद्यालये चापि शुल्क प्रदातुम्, किं बहुना दानमपि दातुम् चलदूरभाषयन्त्रमेव अलम्। डिजीभारतम् इति अस्यां दिशि वयं भारतीयाः द्रुतगत्या अग्रेसरामः।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

सन्धिविच्छेन:
आवश्यकताऽपि = आवश्यकता + अपि। प्रदानं मौखिकम् – प्रदानम् + मौखिकम्। अनन्तरं तालपत्रोपरि = अनन्तरम् + तालपत्र + उपरि। मनोगता नां भावानां कर्गदोपरि – मनः + गतानाम् + भावानाम् + कर्गद + उपरि। लेखन प्रारब्धम् – लेखनम् + प्रारब्धम्। कर्गदोद्योग = कर्गद + उद्योगे। अधिकाधिक – अधिक + अधिक। वृक्षाणां कर्तने – वृक्षाणाम् + कर्तने। पर्यावरण – परि + आवरण। उपकारो भविष्यति – उपकारः + भविष्यति। रुप्याकाणां स्थानं गृहीतवन्तौ = रुप्यकाणाम् + स्थानम् + गृहीतवन्तौ। चापि – च + अपि। कुत्रापि = कुत्र + अपि। वयं सौकर्येण – वयम् + सौकोण। आनन्वं गृहणीमः = आनन्दम् + गृह्णीमः। चिकित्सालयेऽपि – चिकित्साल्ये + अपि। नानुभूयते – न + अनुभूयते। प्रदातुं शक्यते – प्रदातुम् + शक्यते। तद्दिनं नातिदूरम् = तत् + दिनम् + न • अतिदूरम्। साधयितुं समर्थाः – साधयितुम् + समर्थाः। इत्यनयोः = इति + अनयोः। नूतनज्ञानान्वेषणार्थम् – नूतनज्ञान + अन्वेषण + अर्धम्। आवश्यक तापि – आवश्यकता + अपि। ज्ञानार्थम् = ज्ञान + अर्थम्। एकेनैव – एकेन + एव। शाकादिक्रयार्थम् = शाक + आदि + क्रय + अर्थम्। कक्षं सुनिश्चितं कर्तुम् = कक्षम् + सुनिश्चितम् + कर्तुम्। विद्यालये – विद्या + आलये। चापि – च + अपि। किं बहुना = किम् + बहुना। दानमपि = दानम् + अपि। अस्यां दिशि = अस्याम् + दिशि। वयं भारतीयाः – वयम् + भारतीयाः।

संयोग: – सर्वेषामेव = सर्वेषाम् + एव। चलदूरभाषयन्त्रमादाय – चलदूरभाषयन्त्रम् + आदाय। दानमपि – दानम् + अपि। यन्त्रमेव – यन्त्रम् + एव।

पवार्थबोध: –
अद्य = आज (अद्यतनीयं दिनम्)। चर्चा = जिक्र (वार्ता)। जिज्ञासा – जानने की इच्छा (ज्ञातुम् इच्छा)। प्राचीनकाले – पुराने समय में (प्राचीने/पूर्वस्मिन् काले)। श्रुतिपरम्परया – सुनने की परंपरा से (श्रवणस्य परम्परया)। टंकणयंत्रस्य = कंप्यूटर का (कंप्यूटरस्य)। आपणे = दुकान में (वस्तुक्रयस्थले)। सङ्गणकयन्त्रेण = कंप्यूटर से (टंकनयंत्रेण)। यात्रापत्रस्य – टिकट की (चिटिकाया)। अनिवार्यता = ज़रूरत (आवश्यकता)। दूरभाषयन्त्र – मोबाइल फोन (दूरध्वनियन्त्रम्)। वस्त्रपुरके = बटुए में (पॉकेटे)। अग्रेसरामः = आगे बढ़ रहे हैं (अग्रेगच्छामः, चलामः)।

सरलार्थ –
आज पूरी दुनिया में “डिजिटल इण्डिया” की चर्चा सुनाई देती है। इस शब्द का क्या मतलब है। मन में यह जानने की इच्छा उत्पन्न होती है। समय बदलने के साथ मनुष्य को आवश्यकता भी बदलती रहती है। पुराने समय में ज्ञान का आदान-प्रदान मौखिक रूप से होता था और सुनने की परंपरा से विद्या प्राप्त की जाती थी। बाद में ताल और भोजपात्र पर लेखन कार्य शुरू हुआ। समय बदलता गया और कागज़ एवं पैन के आविष्कार से सभी मनोभावों का लेखन कागज पर होने लगा।

टाईपराइटर के आविष्कार से तो हस्तलिखित सामग्री टाईप करके बहुत समय के लिए सुरक्षित हो जाती है। वैज्ञानिक तकनीकी की विकास यात्रा फिर आगे बढ़ी। आज सारे कार्य कम्प्यूटर से कर लिए जाते हैं। अखबार एवं किताबें कम्प्यूटर से पढ़ी व लिखी जा रही हैं। कागज़ के उद्योग में पेड़ों की कटाई की जाती थी, लेकिन कम्प्यूटर के ज्यादा-से-ज्यादा प्रयोग से पेड़ों की कटाई में कमी आएगी, ऐसा विश्वास है। इससे पर्यावरण सुरक्षा की दिशा में बड़ा उपकार होगा।

अब दुकान से वस्तुएँ खरीदने के लिए रुपयों की जरूरत नहीं है। “डेबिट कार्ड”, “क्रेडिट कार्ड” आदि उपकरणों ने रुपयों की जगह ले ली है। बैंक के भी सा कामकाज कम्प्यूटर से हो रहे हैं। अनेक अनुप्रयोग (APP) मुद्राहीन विनिमय के लिए (Cashless Transaction) सहायक हैं।

कहीं भी यात्रा करनी हो, रेल टिकट हवाई टिकट को आज अनिवार्यता समाप्त हो गई। सारे टिकट हमारे स्मार्ट फोन में ‘ई-मेल’ बॉक्स में सुरक्षित होते हैं, न दिखाकर हम आसानी से यात्रा का आनंद लेते हैं। अस्पताल में भी इलाज के लिए रुपयों की आवश्यकता महसूस नहीं की जाती। सब जगह कार्ड से या ई-बैंकिंग से फीस दी जा सकती है।

वह दिन दूर नहीं, जब हम हाथ में एक स्मार्टफोन लेकर सारे कार्य करने में सक्षम होंगे। पर्स में रुपये रखने की ज़रूरत नहीं होगी। पासबुक व चैकबुक की भी जरूरत नहीं रहेगी। पढ़ने के लिए पुस्तकों या अखबारों की अनिवार्यता लगभग समाप्त हो जाएगी। लिखने के लिए कॉपी या कामा नये ज्ञान की खोज के शब्दकोश की भी ज़रूरत नहीं रह जाएगी। अनजान रास्ते की जानकारी के लिए मार्गदर्शक मानचिन की आवश्यकता का अनुभव भी नहीं होगा। ये सारे कार्य एक यंत्र के द्वारा किए जा सकते हैं। शाक-सब्जी-फल रनों के लिए. होटलों में कमरा बुक कराने के लिए अस्पतालों में फीस जमा कराने के लिए, स्कूल-कॉलेजों में फीस देने हेतु और अधिक क्या दान के लिए भी मोबाइल फोन ही पर्याप्त है। डिजिटल भारत की ओर हम भारतवासी बड़ी तेजी से आगे बढ़ रहे हैं।

भावार्थ – निश्चित रूप से डिजिटल इण्डिया की धूम आज देश में ही नहीं वरन् दुनिया भर में है। इससे अनेक सुविधाएँ हमारी मुट्ठी में हैं।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम्

डिजीभारतम् Summary

डिजीभारतम् पाठ-परिचय:

यह पाठ “डिजिटल इण्डिया” की मूल भावना पर आधारित निबंधात्मक पाठ है। इस पाठ में विज्ञान की उन्नति के उन पहलुओं को उभारा गया है, जिनमें हम (मानव) एक “क्लिक” के माध्यम से काफी कुछ कर सकते हैं। आज के समय में इंटरनेट ने मानव-जीवन को कितना आसान बना दिया है। भौगोलिक दृष्टिकोण से आज का मानव एक-दूसरे के काफी नज़दीक आ गया है। इससे जीवन के अधिकांश कार्य सुविधापूर्ण हो गए हैं। ऐसे ही विचारों को यहाँ आसान संस्कृत भाषा में प्रकट किया गया है।

HBSE 8th Class Sanskrit Solutions Ruchira Chapter 3 डिजीभारतम् Read More »